ماه های رومیه
🔰نامهای این ماهها و مطابقت هر یک با ماههای سال خورشیدی ماههای رومی، نوعی گاهشماری است که تا قرن گذشته و حتی اوایل قرن حاضر خورشیدی در ایران مورد استفاده بوده‌است. گرچه امروزه به‌کارگیری این ماهها، به خصوص در زبان فارسی متروک گردیده‌است، امّا هنوز هم گاهی در پاره‌ای از نوشته‌های گذشتگان، به اسامی این ماهها برخورد می‌کنیم.
❇️بعنوان مثال در کتاب معروف دعا موسوم به مفاتیح‌الجنان، اشارات متعددی به اسامی این ماهها و آداب و مناسک مربوط به هریک شده‌است یا در کتابهای قدیمی تاریخ، زمان بسیاری وقایع بر حسب این ماهها ثبت گردیده‌است.
❇️البته در بین عرب زبانان به صورت گسترده اسامی این ماه ها در حال حاضر مورد استفاده است و ابتدا و انتهای ماه های رومی را منطبق با ماه های میلادی به کار می گیرند مثلا ابتدای ژانویه را ابتدای کانون ثانی می گیرند.به قرار زیر بوده‌است. توضیح اینکه نخستین ماه این تقویم، یعنی ماه آذار، از یک هفته مانده به یکم فروردین ماه خورشیدی آغاز می‌شود:
1. آذار، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با فروردین ماه
2. نیسان، ۳۰ روزه، تقریبا مطابق با اردیبهشت ماه
3. ایار، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با خرداد ماه
4. حزیران، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با تیر ماه
5. تموز، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با مرداد ماه
6. آب، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با شهریور ماه
7. ایلول، ۳۰ روزه، تقریبا مطابق با مهر ماه
8. تشرین اول، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با آبان ماه
9. تشرین آخر، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با آذر ماه
10. کانون اول، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با دی ماه
11. کانون آخر، ۳۱ روزه، تقریبا مطابق با بهمن ماه
12. شباط، ۲۸ روزه، تقریبا مطابق با اسفند ماه
13.
♻️تقسیم سال به دوازده ماه(صرفنظر ازمقدارمتفاوت روزهای هرماه)برطبق روایات مذهبی سابقه اش به عصرطوفان نوح می رسد.درتورات(عهدقدیم)اولین نشانه رسمی ماه شماری ونشانه دینی سال وماه شماری به چشم می خوردکه چنانکه گذشت بازمی گرددبه بعدازطوفان،به تقریب چیزی حدودبیست وسه قرن قبل ازمیلادمسیح(1).
♻️در آنجا تصریح گردیده که اوقات سال به دوازده ماه سی روزه با اضافه یک پنج روزه افزودنی به ماه آخرین حساب می شده(این پنج روز آخر که در تقاویم قدیم به خمسه مسترقه شناخته می شد تا مدتها بعد از اسلام هم رواج داشت، چنانکه در کتاب نوروزنامه،منسوب به خیام و منابع دیگر ذکر آن رفته است)
📒در قرآن کریم،سوره توبه(آیات36-37)همین تقسیم بار دیگربه صراحت ذکر شده که: ان عده الشهور عندالله اثناعشر شهراً فی کتاب الله یوم خلق السموات والارض… (یعنی همانا عددماهها درنزدخداونددوازده است ودرکتاب خداذکرشده،روزی که خداوندآسمانها وزمین رابیافرید….الآیه)
♻️از جهت روشن شدن مطالب بعدی این نوشته نگارنده لازم می داندازهمین ابتدایادآوری نمایدکه اصولاًمبنای محاسبه اوقات سال وقراردان ماههابرپایه دودستگاه گاهشماری متفاوت بوده است گه بستگی تام به شرایط اقلیمی وجغرافییایی منطقه مربوط داشته.یکی براساس گردش قمربه دورزمین که به طورمتوسط برابراست با29روزو12ساعت و44دقیقه.
♻️ودیگری برحسب گردش خورشیدبه دورزمین برمبنای پندارقدما (نجوم بطلمیوسی که خورشیدرافلک چهارم گردنده به دورزمین درمنطقه البروج می پنداشت)ویازمین به دورخورشیدبرطبق دانش جدید.ومقدارآن دوازده ماه کامل سی روزه به انظمام پنج روزو 6 ساعت اضافی که درتقویم فعلی مااین قریب شش روزبه به شش ماهه اول سال به قرارهرماه سی ویک روزاضافه می شود.
♻️ناگفته نماندکه اساس گاهشماری براساس ضرایب عددشش که ازخیلی قدیم وجودداشته یادگارتلاشهای نخستین ستاره شناسان جهان باستان،یعنی بابلیان است که هم ایشان پایه گذاران نجوم وعلم ستاره شناسی هم بوده اند.(2)
♻️قراین نشان می دهندکه شیوه محاسبه ماههابراساس قمری متأخرازشمسی وبراساس سهولتی که رؤیت ماه درشب وتعقیب کردن آن داشته اتخاذگردیده.علاوه برآن بیشتراین امرمربوط به ادیان وشرایط جغرافیایی محل پدیدآمدن آنان بوده.
♻️شیوه محاسبه قمری چنان بودکه قدمادایره گردش ماه به دورزمین رابه29 منزل وکسری می گرفتندوگفته شده عددالفبای عربی که آن نیز29 است ازهمین راه پیداشده.واین درحالی است که محاسبه ماههای شمسی مفصلتروچنان بودکه دایره گردش خورشیدبه دورزمین را360درجه قرارداده وبه دوازده سی درجه تقسیم می کردندکه زمان محاسبه هرماه خورشیدی بودونامهای هریک ازآنان بعدازاین می آید.
♻️رصدکردن خورشیدبرخلاف ماه کارساده ای نبودوستاره شناسان ورزیده وآلات واسباب پیچیده می طلبیدکه کمتردراختیارهمگان بود.
ازجانبی تقسیمات فوق برمبنای چهارنقطه فلکی متمایزازیکدیگرازقدیم موردتوجه بشردرامرکشت وکار،تعین محل زندگی وفعالیتهای دیگربوده است.
♻️این چهارنقطه عبارتند ازاعتدالین(یعنی دواعتدال درمقدارشب وروز،اعتدال ربیعی واعتدال خریفیوپائیزیدراول بهارواول پائیزکه روزوشب تقریباًیکسان.ودیگرانقلابین(یعنی انتهای بهاروانتهای پائیزکه یکی شامل طولانی ترین روزودیگری طولانی ترین شب می گردید.طبعاًحضورگرماوسرما،نیازهای کشت وکاروعوامل دیگراین ایام رااهمیت ویژهای می بخشیدند.
♻️امامزیتی که محاسبه ماههابه قرارشمس برقمری داشت دراین امرخلاصه می شودکه ماههای قمری نسبت به دایره خورشیدزمان کمتری می برند،درحالیکه ماههای شمسی درتمام فصول وایام سال ثابت وباانقلابات جوی همخوانی دارند.به بیان دیگرماههای قمری هرسال شمسی یازده روزوکسری کمترمی شدندولذاماههابافصول مطابقت نداشتند.فی المثل اگرامسال اول تابستان به ربع الاول می افتادسه سال دیگردرربیع الثانی بود.
♻️ناگفته پیداست درمحاسبات حکومتی ودریافت مالیات درزمان جمع آوری محصول خلل ایجادمی شدکهلزوماًبرای قانونمندکردن این امرهمواره درکنارماههای قمری یک نوع ماه شمسی هم حضورداشت.افزون برآن درتطابق تاریخی سالهای قمری وشمسی ایجاداشکالات اساسی می کردکه مانمونه های آن رادرتطبیق تقاویم شاهدهستیم.
♻️لااقل برای ماایرانیان متدین به دین اسلام که عبادات ومراسم مذهبیمان مطابق ماههای قمری است ماه شمسی ایرانی منظور وبه گواهی ابوریحان بیرونی درکتاب التفهیم…:ایرانیان ازدیربازتقویم شمسی خود رامعمول می داشتندو این تنهاپس ازاسلام بودکه به واسطه گرایشهای مذهبی ماههای هجری قمری که مناسبتهای اسلامی رادرخودداشتند مقدم قرارگرفتند….(3).
♻️مطلب دیگرآنکه اعراب قبل ازاسلام به نوبه خودوعلیرغم آنچه پنداشت عموم است،باتقویم شمسی آشنابودند.چنانکه این بارابوریحان درکتاب آثارالباقیه خودمتذکرشعری ازشاعری اهل قبیله بنی کنانه،مربوط به قبل ازاسلام گردیده که درآنجاآورده بود:
مابین دورالشمس والهلال یجمعه جمعاً لدی الاجمال حتی یتم الشهربالکمال (4)
درادامه نگارنده لازم به یادآوری می داندکه بنابرقول مورخین ومنجمین صاحبنظردرتمام دورانهارواج ماههای شمسی به مراتب بیش ازقمری بوده ودراین راه به گفته ابوریحان درکتاب التفهیم…استنادمی جوئیم که تصریح نموده:
💎«…واماسال شمسی روزگارش سیصدوشصت وپنج است باکسری که برابرچهاریک روزاست.وآن رارومیان وسریانیان وقبطیان وپارسیان وسغدیان به کارهمی داشتند.ولکن به استعمال کسرش برخلاف همی شدندوهرکس ازایشان راهی همی گیرد…»)5)
♻️اتفاقاًهمین اختلاف نظردربنیادماههای شمسی وقمری وشمارش ایام آنان که غالباًدرمتون قدیم وجدیدبرسرانطباق آنان اختلاف است وتاآنجاکه به مامربوط می شوددرادبیات فارسی اسباب نافهمی بعضی ایام می گرددمنظورماازاین نوشته راتوجیه می نماید.فی المثل به این بیت شیخ سخن فارسی سعدی شیرازی توجه فرمائیدکه گفته استک
این هنوزاول آذارجهان افروزاست باش تاخیمه زنددولت نیسان وایار
♻️به راستی کسی که بااسامی ماههای فوق که اصل سریانی دارندآشنانباشدازاین شعرچه می فهمد،یاازفصلی که بیان کننده آن هستند.اجمالاًاین سه(آذار،نیسان وایار)ازماههای رومی یاسریانی هستندکه تقریباًمصادف بافصل بهارمی باشند(به جدول تطبیقی پایان این نوشته مراجعه شود)
❇️درحال حاضرتقویم رسمی کشورمابرحسب ماههای دوازده ماه شمسی رقم خورده،بایاآوری اینکه تاگذشته نچندان دور مبنای آنان درایران بنابراعتقادات مذهبی که ذکرش گذشت ماههای قمری بودند،البته همواره درمعیت ماههای شمسی بنابردلایلی که گذشت.
❗️به بیان دیگرطبق قانونی که درتاریخ سه شنبه یازدهم فروردینماه 1304شمسی، برابررمضان سال1343 هـ .ق.ازمجلس شورای ملی( سابق) گذشت تمام ماه شماریهای دیگر(منظورماههای قمری به استثنای مناسبتهای مذهبی،ماههای نجومی،ماههای فرنگی…..)منسوخ وحساب ماهها به قراری که امروزشاهدهستیم منظورگردید.
❇️چنانکه گذشت اسامی ماههای دیگردرادبیات وفرهنگ مابه وفوربه کاررفته واین یکی ازمشکلات زبانی وادبی مارارقم می زندکه این نوشته درصددتوضیح آنست. ماه شماریهای مذکوربه ترتیب اهمیت چنانست که می آیند:
1- چنانکه گذشت ماههای قمری دردستگاه شمارش ماههای مابنابراهمیت مذهبی که داشتند رتبه اول رادارابودندوهیچگاه به طورعملی کنارگذاشته نشدند.مبنای سال دراین دستگاه هجرت حضرت رسول(ص)ازمکه به مدینه محاسبه شده وهنوزتنهاتقویم رایج مذهبی است.
♻️ترتیب ماههای آن درشعری ازصاحب «نصاب الصبیان»فراهی چنین آمده است:
زمحـــرم چوگذشتی چه بود؟ماه صفر دوربیع ودوجمــــادی زپی یکدیگر
رجب است ازپی شعبان،رمضان وشوال پس به ذیقعده .ذیحجه بکن نیک نظر
نکته قابل یادآوری آنکه تاقبل ارتصویب قانون فوق هرجادرسند،کتیبه یاکتاب ونوشته ای ذکرسال یاماه شده بدون تردیدمنظورماه وسال قمری است مگراینکه نویسنده تصریح به شمسی بودن نموده باشد.
2ـ ماههای نجومی:که به ظاهرقدیمترین شیوه تقسیم سال به ماه بوده وچنانکه گذشت سابقه اش به بسی قدیموعصربابلیان می رسد.دستگاه آن چنانکه ذکرشدازتقسیم دایره360 درجه ایحرکت خورشیدبه دورزمین(برحسب نجوم بطلمیوس)وتفکیک دوازده سی درجه به دست می آمد.ترتیب آنهادرکتاب نصاب فوق الذکرچنین است:
♻️خوربه جوزاسی ودووسی ویک حمل وثـــــوروشیر(اسد)باپس وپیش
دلوومیزان وحوت وعقرب،پس بیست ونه قوس وجدی بی کم وکاست
بایادآوری این که اعدادمذکوردرابیات ربط به دستگاه عددی محاسبات منجمین داشته ومنظورعددروزهای این ماههانیست.
3- ماههای سریانی یارومی:که این ماههانیزسابقه ای قدیم داشته وآنچه مسلم است توسط رومیان درگذشته ازسریانیان اخذوسپس برحسب میلادحضرت مسیح تنظیم شده بود.
‼️نکته ای که هست باتوجه به حضوررومیان درآسیای صغیرومجاورت باخاک ایران وجهان اسلام بدیهی می نمودکه اشاره بدانان درمتون اسلامی ـ ایرانی راه یافته ودرفرهنگ وادبیات مارسوخ نموده باشد.ترتیب ماههای مذکوربه قراری است که می آید:
♻️دوتشرین ودوکانون وپس آنگه شبــــاط وآذرونیسان،ایاراست
حزیران وتموزوآب وایلـــول نگه دارش که ازمن یادگاراست
4ـ ماههای ایران باستان:به روایت ابوریحان بیرونی ودیگرمنابع گاهشماری،ایرانیان نیزازخیلی قدیم ازتقویم شمسی استفاده نموده وسال رابه دوازده ماه وهرماه رابه نام یکی ازامشاسپندان(ایزدان مقرب)می خواندند.
♻️فراموش نکنیم که درآن زمان درایران روزهای سی گانه ماه نیزاسم داشنتندونگارنده درنوشته ای جداگانه نام روزهای ماههای قدیم ایران راآورده است.بیرونی درالتفهیم ذکرمی کندکه نام دوازده روزاول هرماه عبارت ازهمان نامهای دوازده گانه هرماه بوده است.همویادآوری می نمایدایرانیان رسم داشتندافزون برجشنهای ملی ومیهنی دیگرتطابق نام روزونام ماه راجشن بگیرندکه به این ترتیب دوازده جشن اینچنینی داشتند.
♻️ازاین جشنهاآنچه درمتون قدیم ذکرگردیده ومعروف بوده نوروز،یاروزاورمزدازماه اورمزد(اول فروردین)ونیزمهرگان،بهمنگان یابهمنجنه که بدان جشن سده هم می گفتند(چون پنجاه شب وپنجاه روزمانده بودبه عیدنوروز)وبه همین ترتیب اعیادماههای دیگر
به هرحال نامهای دوازده ماه ایرانیان قدیم راچنین ذکرکرده اند:
♻️1ـ اورمزدماه 2ـ بهمن ماه 3ـ اردیبهشت ماه 4ـ شهریورماه 5ـ اسپندارمزماه 6ـ خردادماه 7ـ امردادماه 8ـ آذرماه 9ـ أبان ماه 10ـ خورماه 11ـ قمرماه 12ـ تیشترماه (6)
5ـ ماههای ترکی:درمنابع قابل دسترس نگارنده این سطوردوروایت ازماههای ترکی به چشم می خوردکه باتوجه به دوتیره مهم ترکان آسیای میانه وآسیای صغیربایدهریک متعلق به یکی ازاین دوتیره باشد.به عبارت دیگردسته اول بایدازآن ترکان اویغوری ودومی ازآن ترکان خطایی باشد.
♻️دستگاه ماه شماری اویغوری قدرمسلم به شیوه قمری بوده است که درآن سال نیزبه شیوه ماه نامگذاری می شد.یعنی یک دوره دوازده ساله درنظرگرفته می شدکه نامهای آن دوازده سال به نام دوازده ماه خوانده می شد وسپس دوره بعدی به همین ترتیب.این دوره دوازده ساله ودوازده ماهه به نام دوازده حیوان خوانده می شدوبه درستی دانسته نیست که آیاچون ایران قدیم(که نام روزوماه چنین بود) تطابق نام ماه ونام سال مناسبت راایجاب می کردیاخیر
♻️این ترتیب سال شماری و ماه شماری بامغولان به ایران آمدوسالهای سال درکنارسالهاوماههای قمری مرسوم بود.اماتاآنجاکه می دانیم قاجارهاعناوین سالهاراحفظ وفقط ماههارابه قمری نمودند.لازم به افزودن است که قبل ازاین تاریخ هم کاشغری درکتاب «دیوان لغات ترک»سال ترکی اویغوری رابرمبنای قمری دانسته که بااین حساب اسامی ماههامحتملاً همان اسامی سالهابوده است(7)
♻️واین همه درحالی است که تقی زاده درکتاب«بیست مقاله»ودرتحت عنوان «گاهشماریهای خصوصی ملل وممالک اسلامی»قیدمی کند که دوره دوازده ساله سالهای ترکی منطبق باسال هجری شمسی وطبعاًاسامی ماههابرطبق تقسیم منطقه البروج بوده است.»(8)
♻️به هرحال اسامی این ماههاچنانکه درنصاب الصبیان ابونصرفراهی آمده بدین قراراست:
موش وبقروپلنگ وخرگوش شمـــار زین چارچوبگذری نهنگ آمدومـــار
وآنگاه به اسب وگوسفنداست حساب حمدونه ومرغ وسگ وخوک آخرکار
شیوه دیگرماه شماری ترکان شیوه مربوط به ترکان خطایی بوده است.
📒درکتاب «فرهنگ نجومی» ازاستادفقیدابوالفضل مصفاوتحت عنوان ماههای ترکی ازاسامی ماههای دیگری یادشده که بعیدنمی نمایدهمان ماههای مرسوم نزدترکان خطایی بوده است بدون اینکه توضیح بیشتری درپیرامون آنان آمده باشد.
✳️اسامی آمده درآنجابه ترتیب عبارتنداز:
آرام ای،ایکنجی ای….(9)چنانکه درجدول ضمیمه می آید.
♻️نگارنده لزومی نمی بینددرموردتاریخچه وسابقه متههای فعلی ایران که طبعاًازمنابع قذیمتراخذشده اند،یابه همان ترتیب سابقه ماههای فرنگی توضیحی بدهد.لیکن خودراناگزیرازیادآوری دونکته می داند.
❇️+نخست اینکه درتمام این دستگاههالزوماًبرخلاف گاهشماری امروزمادرایرانشروع سال ازبهارنبوده واختلافی که دربعضی مواردمشاهده می شودازاین ناحیه بوده.دوم اینکه همواره ازیکی ازمشکلات محققین تاریخ ودیگرمحققین استخراج وتطبیق مواقع این ماههابوده است .
♻️امری که به واسطه دوره گردشی ماههای شمسی وقمری،عدم دسترسی به منابع بازمانده ازقدیم مبنی برانطباقهای این چنینی ازاهمیتی مضاعف برخورداروامروزه اهل علم راوادارنموده جداول وفرمولهایی برای این تطبیقهافراهم آورندکه معهذاهمیشه هم صحیح نمی نمایندوازدایره بحث ماخارج است.
♻️لذاازنوادراست که فی المثل مورخی چون مسعودی درکتاب مروج الذهب خودآورده است که:«…نخستین ماه ازسال ایرانی(مطابق تقویم ملکشاهی)فروردین ماه است کهمقابل می افتد باماه مارس ازماههای رومی وایارازماههای سریانی وبشنس ازماههای قبطی….»(10)
📘ارجاعات:
1ـ سفرپیدایش.باب هفتم
2ـ گاهشماری وجشنهای ایران باستان.هاشم رضی.انتشارات فروهر.ص45وبعد
3ـ التفهیم……بیرونی.چاپ دارالکتب مصریه.1961 .ص18
4ـ آثارالباقیه..بیرونی.چاپ مطبعه کاتولیکیه.بیروت.ص15
5ـ التفهیم….ص325
6ـ همانجا.همان صفحه
7ـ سنجش ومبدءزمان درنزدملل.ابوالفضل نبئی.جیبی 1348.ص65
8ـ بیست مقاله.تقی زاده.چاپ بنیادفرهنگ.1348.ص470
9ـ فرهنگ نجومی.ابوالفضل مصفا.مرکزانتشارات علمی-فرهنگی.ص701
