بررسی بیولوژی کفشدوزک روی شته صنوبر در شرایط آزمایشگاهی

در منابع طبیعی

بررسی بیولوژی کفشدوزک (Oenopia conglobata L.)

روی شته صنوبر (Chaitophorus leucomelas( KOCH در شرایط آزمایشگاهی

• سید ابراهیم صادقی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع،       تهران- صندق پستی 116- 13185
• زهرا مجیب حق قدم، مرکز تحقیقات کشاورزی منابع طبیعی استان گیلان
• جلال جلالی سندی، گروه گیاه پزشکی دانشکده کشاورزی دانشگاه گیلان
• جلیل حاجی زاده، گروه گیاه پزشکی دانشکده کشاورزی دانشگاه گیلان

مرداد ماه 1382

چکیده

فعالیت شکارگری لارو و حشره کامل کفشدوزک ( Oenopia conglobata) به عنوان شکارگر فعال آفات راسته جوربالان از روی درختان مثمره، غیره مثمره و گیاهان زراعی از اکثر نقاط ایران گزارش شده است. به منظور بررسی بیولوژی کفشدوزک مذکور روی شته صنوبرChaitophorus leucomelas در شرایط آزمایشگاهی، مراحل مختلف رشدی حاصل از اولین نسل پرورش یافته در آزمایشگاه انتخاب و به طور انفرادی در داخل ظروف پتری در اتاقک رشد نگهداری شدند. به طور روزانه زمان تفریخ تخم ها و طول دوره رشد و نمو هر یک از مراحل مختلف رشد مورد بازدید قرار گرفت. همچنین تعداد 6 جفت کفشدوزک برای تعیین میزان تغذیه از شته مذکور و        تخم گذاری حشرات ماده انتخاب و در اتاقک رشد قرار داده شدند. کلیه آزمایشهای فوق در حرارت 25 درجه سانتی گراد، رطوبت نسبی 5±65%، 14 ساعت روشنایی و 10 ساعت تاریکی با تغذیه از شته صنوبر C. leucomelas انجام شد. نتایج حاصل از آزمایشهای فوق نشان داد که طول دورۀ جنینی به طور متوسط 0/08±2/2، میانگین طول دورۀ سنین لاروی 1، 2، 3 و 4، پیش شفیرگی شفیرگی به ترتیب برابر 0/03±2/4، 0/03± 2/33 ، 0/03± 2/13، 0/03± 4/4، 0/01± 1/06، 0/03± 4/53 روز طول کشید. متوسط تخم گذاری روزانه و مجموع تخم های نهاده شده حشرات ماده به ترتیب 0/79± 25/24، 51/2 ± 1435 عدد بود. متوسط تغذیه روزانه برای لارو سن اول 0/38±9/09، لارو سن دوم 0/44 ±22/87، لارو سن سوم 0.75 ±57/37، لارو سن چهارم0/63 ±52/71 و حشرات ماده0/47± 36/19 بود.

کلمات کلیدی:

Oenopia conglobata: Chaitophorus leucomelas ، بیولوژی شرایط آزمایشگاهی

Pajouhesh & Sazandegi NO:62 PP:20-24

Investigation on the biology of lady beetle Oenopia conglobata (L.) on poplar aphid Chaitophorus leucomelas (Koch) in laboratory conditions.

By: S.E. Sadeghi Research Institute of forests and Rangelands. Tehran, Z.Mojib hagh ghadam Research center of Agriculture and Natural Resources Guilan Provin a J.Jalali and J. Haji zadeh Dept. of plant protection Guilan university.

The Predation activity of larvae and adult of Oenopia Conglobata (L.) as a predator of aphids and psyllids of forest, fruit and crop plants has been reported from the most regions of Iran. In order to determine the biology of this lady beetle on poplar aphid Chaitophorus leucomelas(Koch) in laboratory conditions, different developmental stages from the first reared generations were selected and were separately kept in petri dishes. Egg incubation, larval, prepupa and pupae developmental periods were daily registered. Six pairs of lady beetle were selected for determing rate of egg oviposition. Pattern of oviposition and adult feeding rate from this aphid. These insects reared in the growth chamber. All of the experiments were performed under temperature 25, with RH 65 ± 5%, 14/10h.(L/D) Periods with feeding upon poplar aphid. The results of the experiment showed that mean of developmental periods from egg to adult emergence were 2.2±0.08, 2.4±0.03, 2.33 ±0.03, 2.13±0.03, 4.4±0.03, 1.6±0.01 and 4.53±0.03 days. Mean of daily oviposition and total of egg laying female adult were 25.24±0.79 and 1435±51.2 numbers. Mean of daily feeding for 1-4 larvae instars and female adults were 9.09± 0.38, 22.87±0.44, 37.57±0.75, 52.71 ± 63 and 36.19 ± 0.47 numbers.

Keyword: Oenopia coglobata, Chaitophorus leucomelas, Biology, Poplar, Aphid, Laboratory conditions

مقدمه

فعالیت شکارگری لارو و حشرۀ کامل کفشدوزک (Oenopia conglobate.L) روی شته ها، پسیل ها و سنگ های مختلف از اکثر نقاط دنیا مانند ترکیه(21)، عراق(18) یوگسلاوی (27)، چین (19) روسیه (17) و آلمان(25) گزارش شده است.

این کفشدوزک متعلق به دنیای قدیم (Palearectic) بوده و عمدتاً دارای فعالیت شکارگری روی شته ها و سایر حشرات راسته جوربالان روی گیاهان درختی و صنوبر (20) می باشد. این کفشدوزک از نظر موقعیت مکانی، گیاهان مرتفع با ارتفاع بیشتر از 2 متر را به گیاهان زراعی و بوته ای علفی آلوده به شته ها ترجیح می دهد(23). در آسیای مرکزی نسل اول خود را روی درختان آلوده به شته های (Myzus persica Sulzer) و Hyalopterus arundinis Fabr)) می گذراند. در اوایل تابستان با مهاجرت شته های مذکور روی گیاهان میزبان ثانویه، نسل دوم کفشدوزک جهت دست یابی به غذا مهاجرت وسیعی روی درختان صنوبر آلوده به شته (Chaitophorus L) .jaxarti و C.saliceti, (Kaltenbach) می نماید. (23)

Iperti (23) کفشدوزک O.conglobata را به همراه کفشدوزک های (L) A. decempunctata ، Adalia bipunctata و (Goeze) Scymnus Subvillosus به عنوان شکارگر شته سیب (DeGree) Aphis pomi که به شدت از آن تغذیه می نماید گزارش کرده است. Talhouk (28) کفشدوزک O.conglobata  را یکی از شکارگرهای شته ای

در لبنان معرفی کرده است.Brachycadus amygdalinus (Schout)   و(B.helichrysi kalt)

در ایران نیز گزارشهای فراوانی در ارتباط با دامنۀ میزبانی کفشدوزک O.conglobata وجود دارد. وجدانی (16) کفشدوزک فوق را از استانهای گیلان، مازندران، آذربایجان، لرستان، کردستان و در جنوب از نواحی کرمان و بندرعباس از روی درختان آلوده به پسیل و شته گزارش نمود. همچنین فاطمی(11) در بررسی های فونستیکی کفشدوزک های استان اصفهان، این کفشدوزک را از روی درختان آلوده به شته A.pomi در حال تغذیه جمع آوری نمود. صادقی(7)، صادقی و خانجانی (8) و سعیدی (5) به ترتیب این کفشدوزک را از مزارع یونجه کرج، همدان و کهکیلویه و بویراحمد جمع آوری نمودند. همچنین این کفشدوزک بعنوان یکی از شکارگرهای فعال از روی درختان صنوبر آلوده به سنگ صنوبرMonosteira unicostata (Muls & Rey) گزارش شده است(1). مهرنژاد (15) این کفشدوزک را از پسیل خوارهای فعال در باغهای پسته رفسنجان ذکر نموده که از فروردین تا شهریور ماه در این باغات حضورداشته و از تخم و پوره های پسیل معمولی تغذیه نموده و زاد و ولد می نماید. همچنین این کفشدوزک به عنوان شکارگر شته های pterochloroides Persia و Hyalopterus amygdali و Myzus persica از بادام کاری های دیم غرب خراسان(13) پسیل معمولی پسته Agonoscena pistaciae در منطقه دامغان (3) شته های سبز Chromaphis juglandicola و خالدار گردو   Callaphis juglandis در قزوین (14) گزارش شده است.

شته صنوبر (Koch) Chaitophorus leucomelas به عنوان یکی از آفات درختان صنوبر از اکثر نقاط صنوبر خیز جهان (20) و ایران به ویژه استانهای مرکزی و شمالی کشور گزارش شده است (12،9،4،2). حمله این آفت بویژه در نهالستان ها، موجب اختلال شدید در فتوسنتز برگها شده و میزان رشد قطری و ارتفاعی درختان آلوده کاهش می یابد. (20).

برنامه کنترل تلفیقی آقات صنوبر مبتنی بر شناسایی گونه ها و ارقام مقاوم صنوبر به آقات و نیز استفاده از دشمنان طبیعی برای کنترل آنها مبتنی است. بر این اساس همراه با بررسی هایی که در زمینه شناسایی گونه ها و پایه های مقاوم صنوبر به گونه های متعدد شته های آن صورت می گیرد،(10)، ارزیابی کارایی دشمنان طبیعی آنها به ویژه کفشدوزک ها نیز لازم می نماید. کفشدوزک Oenopia conglobate به دلیل شکارگیری مؤثر آن روی حشرات راسته جوربالان به خصوص شته ها و پسیل ها در روی صنوبر، و ترجیح مکانی آن روی گیاهان مرتفع (درختان و درختچه ها ) می تواند نقش مؤثری در کنترل شته های صنوبر در برنامه مدیریت تلفیقی آن داشته باشد. محدودیت های زیست محیطی کاربرد ترکیبات شیمیایی در کنترل آفات درختان غیر مثمر و جنگلی نسبت به اکوسیستم های زراعی، دستیابی به روش هایی برای تولید عوامل بیولوژیک به منظور استفاده در برنامه های کنترل تلفیقی آفات، شناخت خصوصیات زیستی، رفتاری و ارزیابی آن در شرایط آزمایشگاهی روی میزبان هدف، را طلب می کند. نظر به اینکه بیولوژی این کفشدوزک در ارتباط با شته صنوبر بررسی نشده بود، ضرورت انجام این بررسی احساس گردید. از طرفی افرادی از جمعیت این گونه که از مناطق گرم و خشک کشور جمع آوری و وادار به تغذیه از شته صنوبر شدند، از این شته تغذیه ننمودند. بنابر این توجه به نژادهای اکولوژیک این کفشدوزک در ارتباط با میزبان، انجام این تحقیق را ضروری تر      می نمود.

مواد و روشها

به منظور بررسی طول دورۀ رشد و نمو مراحل مختلف کفشدوزک O.conglobata ، تعداد 30 نمونه (تکرار) از هر یک از مراحل رشدی که از اولین نسل پرورش یافته در آزمایشگاه استحصال شده بودند، از ابتدای شروع هر مرحله انتخاب و جداگانه در داخل تشتک های پتری نگهداری شدند. به طور روزانه این ظروف از نظر پوسته های لاروی مورد بازدید قرار گرفته و طول مدت مراحل مختلف زیستی شامل مرحله تخم، سنین مختلف لاروی، پیش شفیرگی و شفیرگی ثبت شد. تشتک های پتری مورد استفاده در این آزمایش 10 سانتی متر قطر و ارتفاع آن 5/1 سانتی متر بود. برای تهویه هوا در پوش آنها مجهز به توری ارگانزا به قطر 2 سانتی متر شدند.

به منظور بررسی رفتار جفت گیری و میزان تخم گذاری روزانه و مجموع تخم های نهاده شده توسط حشره ماده در مدت طول عمر، تعداد 6 جفت کفشدوزک یکروزه (نسل اول پرورش یافته در آزمایشگاه) از ابتدای ظهورشان انتخاب و در ظروف آزمایشگاهی پلاستیکی شفاف به قطر 12 و عمق 8 سانتی متر که قسمت فوقانی در پوش به توری ارگانزا برای تهویه هوا مجهز شده بودند، قرار داده شدند. پس از شروع تخم گذاری هر 24 ساعت یکبار تعداد تخمهای حشرات ماده در زیر بینوکولار شمارش شد و همچنین دسته های تخم، در هر بار تخم گذاری مورد بررسی قرار گرفت تا تعداد تخم های گذاشته شده بوسیله این کفشدوزک در هر دسته تعیین شود و بررسی روزانه در مورد تخم گذاری تا زمان مرگ حشرات ماده ادامه یافت. از اطلاعات حاصله برای تعیین متوسط تخم گذاری روزانه، مجموع تخم های نهاده شده و طول عمر حشرات ماده استفاده شد. به علت برقراری شرایط یکسان برای تمامی جفت های مورد آزمایش، برگهای صنوبر آلوده به شته C.leucomelas از طبیعت روزانه جمع آوری و حدود 100 عدد پوره شمارش و همراه با برگ صنوبر در اختیار کفشدوزک ها قرار داده شد. برای جلوگیری از آلودگی قارچی ظروف پرورش هر روز تعویض گردید.

جهت تعیین میزان و نحوۀ تغذیه سنین مختلف لاروی و حشرات کامل ماده به ترتیب 15 تکرار از هر یک از سنین لاروی 6 تکرار از هر یک از حشرات ماده در ابتدای هر مرحله انتخاب و به طور جداگانه به ترتیب در داخل ظروف پتری به قطر 10 و بلندی 1/5 سانتی متر و ظروف پلاستیکی شفاف به قطر 12 و عمق 8 سانتی متر که در پوش فوقانی آنها برای تهویه هوا مجهز به توری ارگانزا بودند، قرار داده شدند.

روزانه تعداد 100 عدد پوره شته C.leucomelas شمارش و در اختیار نمونه ها گذاشته شدند و پس از 24 ساعت تعداد طعمه مورد تغذیه از طریق فرمول تعیین شده توسط Hodek تعیین گردید. این عمل تا پایان هر یک از مراحل فعال رشدی کفشدوزک ادامه یافت. کلیه آزمایشها در شرایط دمایی 1± 25 درجه سانتی گراد، رطوبت نسبی 5± 65 درصد، 14 ساعت روشنایی و 10 ساعت تاریکی در اتاقک رشد انجام شد.

نتایج و بحث طول دورۀ رشد و نمو

دورۀ زیستی این کفشدوزک از مرحله تخم تا حشره کامل 0/3± 18/97 روز طول کشید. مرحلۀ 0/08 ± 2/2 روز بود و طول دورۀ رشدی چهار سن لاروی به ترتیب 0/03±2/4، 0/03± 2/33 ،0/03± 2/13 ، 0/03 ± 4/4 روز طی شد و مرحله پیش شفیرگی 0/01 ± 1/06 و شفیرگی 0/03 ±4/53 روز طول کشید. بقای مراحل مختلف رشدی در دمای 25 درجۀ سانتی گراد با تغذیه از شته C.leucomelas نشان داد که درصد مرگ و میر مرحله جنینی نسبت به سایر مراحل بالاتر بود و با افزایش سنین لاروی میزان آن کاهش یافت. (جدول 1).

 تخم ها دوکی شکل و در ابتدای پیدایش زرد رنگ، سطح پوسته آنها دارای فرورفتگی بسیار ریزی بود که پس از طی دوران جنینی رنگ تخم به خاکستری متمایل گردید. کفشدوزک مذکور دارای 4 سن لاروی از نوع کارابی فرم (Carabiform) که از سطح پشتی و شکمی برنگ زرد مایل به کرم و در ناحیه سر و پاهای سینه ای برنگ قهوه ای مایل به سیاه بودند. سطح بدن درکلیه سنین لاروی از موهای ریز (Setae) پوشیده شده که در سطح پشتی ناحیه شکم موهایی از نوع پاراسکولوس (Parascolus) وجود داشت.

لارو سن اول، در ابتدای خروج از تخم کم تحرک و به مدت چند ساعت در اطراف پوسته قابل مشاهده بود. این لاروها در اکثر موارد از تخم های تفریخ نشده اطراف خود تغذیه کردند Hodek (22) این رفتار را عامل افزایش بقای لاروهای جوان می داند. در زمان شروع پوست اندازی، سنین مختلف لاروی مایعی از انتهای بدن خود ترشح کرده که باعث چسبیدن آنها به تکیه گاه می شد. همچنین لاروها در هنگام خروج از پوسته قدیمی، با ایجاد شیاری از ناحیه فرق سر تا متانتوم از پوسته خارج می شدند. در مرحله رشد کامل لارو سن چهارم، میزان تغذیه و تحرک آن کاهش یافته و در نهایت با ترشح ماده ای از انتهای بدن در نقطه ای ثابت گردید سپس با حرکات شدید انقباضی سمت پشتی بدن به صورت قوسی شکل درآمده وبه مرحلۀ پیش شفیرگی تبدیل شد. شفیره از نوع آزاد (Exarate) و بدن آن در ناحیه پشتی حالت قوسی شکل داشت. رنگ شفیره در ابتدا زرد و به تدریج به رنگ قهوه ای بود. به هنگام ظهور حشرات کامل، در قسمت پشتی شفیره، یک شکاف طولی ایجاد شده و حشره با حرکت انقباضی به آرامی از پوسته شفیرگی خارج گردید.

حشره کامل به شکل نیم کروی و محدب به رنگ قرمز مایل به صورتی و یا نارنجی با بالپوشهای برآمده بود. در پشت سینه اول، هفت لکه سیاه کم و بیش بیضوی وجود داشت که یکی کوچک در وسط و چهار لکه در اطراف آن و دو لکه سیاه در حاشیه قرار داشتند. سپرچه کوچک و همرنگ بالپوش و هر بالپوش دارای هفت لکه کم و بیش بیضوی قهوه ای مایل به سیاه به ترتیب 1-3-2-1 بود.

نحوه و میزان تخم گذاری کفشدوزک مدت زمان جفت گیری حشرات کامل از 65 تا 180 دقیقه متغیر بود . جفت گیری در هر روز 2 تا 3 مرتبه انجام شد و یک حشره نر قادر بود با چند حشره ماده جفتگیری کند. مدت زمان بین ظهور حشره ماده تا تخم گذاری از 5 تا 7 روز متغیر بود و به طور متوسط 0/13 ± 6/33 روز به طول انجامید. در طبیعت حشرات ماده در هر دو سطح برگ و در آزمایشگاه علاوه بر سطح برگ روی توری ارگانزای در پوش ظروف تخم گذاری کردند. در اکثر موارد تخم ها به صورت دسته جمعی در دسته های 3 تا 39 تایی به حالت عمود کنار هم گذاشته شدند. در بعضی مواقع حشرات ماده تخم ها را به صورت انفرادی وبه حالت افقی یا عمودی روی دیواره های داخلی ظروف آزمایشگاه قرار دادند.

متوسط تخم گذاری روزانه با تغذیه از شته C.leucomelas در دمای 25 درجه سانتی گراد 0/79 ±25/24 و متوسط مجموع تخم گذاری به ازای هر حشره ماده در طول عمر 51/2 ± 1435 عدد تخم بود (جدول 2).

تغذیه کفشدوزک

لاروهای سنین مختلف و حشرات کامل در زمان برخورد با طعمه، به کمک قطعات دهانی و پاهای جلویی یک ناحیه از بدن طعمه را گرفته و شروع به جویدن اسکلت خارجی و سوراخ کردن بدن طعمه کردند. لارو سن اول پس از خروج از تخم، بدلیل تحرک کمتر اغلب از تخم های تفریخ نشده اطراف خود تغذیه کرد و پس از گذشت مدت زمانی به دنبال طعمه اصلی بود که بدلیل مقاومت طعمه های بالغ و پوره سنین بالاتر، پوره های جوان را برای تغذیه ترجیح داد. این نتایج با تحقیقات دیگر محققین (26) در مورد میزان تغذیه سنین مختلف لاروی و حشرات کامل کفشدوزک vichna (Muls)Cheiliomenes با تغذیه از شته Aphis craccivora (Koch) h در دمای 24-30 درجۀ سانتی گراد مطابقت داشت در این تحقیق مشخص شد که سنین اولیه لاروی کفشدوزک مذکور از شته های سنین پایین تر نسبت به پوره های سنین بالاتر بیشتر تغذیه می کنند. لارو سن اول پس از شکار طعمه تنها از طریق مکیدن همولنف تغذیه نمود و پوسته شکار پس از تغذیه بصورت چروکیده رها شد در حالیکه لاروهای سنین سوم و چهارم، کلیه اندام های شته میزبان را مورد مقایسه قرار می دهد. این نتایج با نتایج به دست آمده توسط صادقی و اسماعیلی (6) و نیز صادقی (7) در مورد نحوه تغذیه لاروای سنین مختلف کفشدوزک هفت نقطه ای و نیز کفشدوزک آدونیا از شته های pisum Acyrthosiphumو نیز Schizaphis graminum مطابقت دارد.

مطالعات انجام شده در زمینه تغذیۀ روزانه و کل تغذیه سنین مختلف لاروی این کفشدوزک نشان داد که با افزایش سن لاروی و رسیدن به مرحله بلوغ میزان تغذیه از شته مذکور افزایش یافت. به طوریکه لارو سن اول کمترین و لارو سن چهارم بیشترین میزان تغذیه را از شته مذکور داشتند (جدول 3). این تحقیق با نتایج کارهای سایر محققین (24) در مورد میزان تغذیه کفشدوزک Exochomus flaviventris روی شپشک آرد آلود کاساوا Phenacoccus manihoti و نیز صادقی و اسماعیلی (6) و نیز صادقی (7) در مورد میزان تغذیه لاروهای سنین مختلف کفشدوزک هفت نقطه ای و نیز کفشدوزک آدونیا از شته های pisum Acyrthosiphum و Schizaphis graminum  مطابقت دارد. در این تحقیق مشخص شد که لارو سن چهارم برای تکمیل مراحل رشد و نمو و رسیدن به مرحلۀ بلوغ نسبت به سایر مراحل رشدی به میزان تغذیه بیشتری نیاز دارد. در این تحقیق مشخص شد که لارو سن چهارم برای تکمیل مراحل رشد و نمو و رسیدن به مرحلۀ بلوغ نسبت به سایر مراحل رشدی به میزان تغذیه بیشتری نیاز دارد.

سپاسگزاری

از همکاری و مساعدت های موسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع البرز و نیز گروه گیاهپزشکی دانشکده کشاورزی دانشگاه گیلان تشکر و قدردانی می نماید.

www.SID.ir        ****   شماره 62، بهار 1383

1-      باب المراد، م.، ا. باقری زنوز و ح. یارمند. 1379. شناسایی حشرات شکارگر سنگ صنوبر Monosteria unicostata (Muls & Rey. خلاصه مقالات چهاردهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. صفحه 290.

2-      خیال، ب و ن. صدرایی. 1363. بررسی آفات صنوبر در ایران. موسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع، شمارۀ 38، صفحه 80.

3-      ذزیانیان، ا. وا.صحرا گرد. 1379.بررسی دشمنان طبیعی پسیل پسته Agonoscena pistaciae در منطقه دامغان. چهاردهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. جلد اول، صفحه 270

4-      رضوانی، ع. 1380. کلید شناسایی شته های ایران. انتشارات سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی. صفحه 304.

5-      سعیدی، ک. 1377. بررسی فونستیک کفشدوزک های مزارع یونجه منطقه بویر احمد. خلاصه مقالات سیزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. صفحه 55.

6-      صادقی، س. ا. و م. اسماعیلی. 1371. رفتار تغذیه ای و محل های خواب زمستانه سه گونه کفشدوزک Coccinella septempunctata  L.Psyllobora vigintiduopunctata LHippodamia) ) variegate (Goeze) . در کرج. نامه انجمن حشره شناسی ایران. جلد 11 شماره های 1 و 2 صفحه 34-19

7-      صادقی. س. ا. بررسی فونستیک کفشدوزک ها و کونه های غالب آن در مزارع یونجه کرج. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس . 248 صفحه.

8-      صادقی، س.ا.، م خانجانی. 1377. بررسی فون کفشدوزک های مزارع یونجه همدان. خلاصه مقالات سیزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. صفحه 56.

9-      صادقی،س.ا.،م صالحی و ح. عسکری 1380. مدیریت کنترل تلفیقی آفات صنوبر در استانهای شمالی کشور. مجله تحقیقات جنگل و صنبر. شماره 7، شماره انتشار 266-1380

10-  صادقی، س.ا.،ج. تاراسی و ح. عسکری 1380. بررسی مقاومت و حساسیت یازده کلن صنوبر به شته مومی صنوبر Phleoemysus passerinii در شرایط صحرایی زنجان. مجله آفات و بیماریهای گیاهی اوین. جلد 69، شماره 2

11-  فاطمی، ح. 1361. فون کفشدوزکهای استان اصفهان. نشریه آقات و بیماریهای گیاهی. جلد 50 شماره 1و2. صفحات 25-21

12-  عبایی. م. 1378. آفات درختان و درخچه های جنگلی و غیر مثمره ایران. سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی. شماره 22. 178 صفحه.

13-  کلانتری، ع. ا.و.س.ا. صادقی. 1379. بررسی فونستیک کفشدوزک ها و تعیین گونه های غالب آن در بادام کاری های دیم غرب خراسان چهارهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. جلد اول، صفحه 271

14-  محمد بیگی، ا. 1379. دشمنان طبیعی شته های گردو در مناطق قزوین. چهاردهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. جلد اول، صفحه 273.

15-  مهرنژاد، م.ر. 1379. معرفی چهارگونه کفشدوزک شکارگر آفت پسیل معمولی پسته. چهاردهمین کنگره گیاهپزشکی ایران. جلد اول، صفحه 101.

16-  وجدانی، ص. 1343. کفشدوزک های مفید و زیان آور ایران. انتشارات دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران. صفحات 3-1

17-   Alekseev, Y.U. and O.D. Niyazov. 1975. Compoaition and seasonal dynamics of predacious arthropods on cotton in the Murgab Lowlands. Izvestiya Akademii Nauk Tukmenskoi SSR Biologicheskikh Nauk. 5:57-64.

18-   Baki, M.A.A, and .M.S, Ahemed. 1985. Ecological studies Ecplogical studies on olive psyllid Euphyllura straminea log at at mosul Region with special reference to its natural enemies. Iraqy journal sciences zanco.3(1): 14pp

19-   Chen. H. Q. 1982. A preliminary obsernation on Altica sp. Kunchong zhishi. 19 (6): 21-23.

20-   Delplanque. A, 1998. Les insectes associes aux peupliers. Editions Memor- 1998, Bruxelles. P. 360

21-   Erkin. E. 1983. Inverstigations on the hosts, distribution and efficiency of the family Aphididae (Homopera) harmful to pome and stone fruit trees in Izmir province of Aegean Region. Turkye Bilki Koruma Dergist 7(1): 29-49.

22-   Hidek, I. 1973. Biology of Coccinellidea. Academine publishing house of the Czechoslovak Acad Sci. Prague 260 pp.

23-   Iperti, G. 1974. The Coccinellids. Brochure section regionale ouest palearctigue organisation internationonal de Iutte biologique contre les animaux et les plantes nuisibles 3:111-121

24-   Kanika- kianfa, J., G.Iperti. and J. Brun. 1993. Study of food consumption of cxochomus flaviventris (Col.: Coccinellidae), predators of the cassava mealybug phenacoccus manihoti. Entomophaga. 38(3): 291-298

25-   Klausnitzer, B. and H. Ziegler. 1993. Records of Oenopia impustulata in East Germany (Col.: Coccinellidae). Entomologische Nachrichten and Berichte. 37(1): 60-61.

26-   Ofuya, T.I. 1986. Predattion by Cheiliomenes vicina (Col: . Coccinellidae) on the cowpea aphid, Aphish craccivora(Hom.: Aphididae): effect of prey stage and density. Entomophaga. 31(4): 334-335

27-   Simova, T.D., M. Vukovic and . Antic. 1989. A contribution to the study of ladybird predators of plant lice (Col.: Coccinellidae). Zastita Bilija. 40(1):65-72

28-   Talhouk, A.S. 1977. Contribution to the knowledge of almond pests in East Mediterranean Countries. Zeitschrift fur Angewandts Entomologie. 83(3): 248-257