توضیحاتی کامل در خصوص کتاب تذکِرَة الکَحّالین (چشم پزشکی)

از مهمترین آثار چشم پزشکی اسلامی ، تألیف علی بن عیسی کحّال ، چشم پزشک نامی قرن چهارم است. تاریخ تألیف کتاب معلوم نیست . چنانکه از مقدمة آن برمی آید، این کتاب در پاسخ دوستی نوشته شده که از علی بن عیسی در بارة کتاب جالینوس در بیماریهای چشم پرسیده است ومؤلف از او با عنوان برادر فاضل یاد می کند. (ص 1).بنا بر مقدمه و با توجه به آن (ص 2)، علی بن عیسی این کتاب را با اختصار و ایجاز، اما با هدف جمع آوری اطلاعات در بارة همة بیماریهای چشم ، تألیف نموده است تا مخاطبان را از مراجعه به کتابهای دیگر در این زمینه بی نیاز گرداند. اشارة علی بن عیسی نیز در مقدمه (ص 1) به کتاب جوامع کتب جالینوس فی امراض العین ، معطوف به متن بازنویسی شدة کتاب جالینوس در بارة بیماریهای چشم به نام جوامع جالینوس فی الامراض الحادثة فی العین (1) است که شایان ذکر است که هفت دانشمند یونانی در اسکندریه در قرن ششم میلادی آن را بازنویسی کردند. در آثار اسلامی ، این هفت تن را «اسکندرانیین » و آثار آنان را «جوامع الاسکندرانیین » نامیده اند. آرای آنان از منابع تذکرة الکحّالین بوده است .
تذکرة الکحّالین مشتمل است بر مقدمه ای کوتاه و سه مقاله که هر کدام بابهای متعددی دارند. مطالب کتاب به ترتیب اینهاست : مقالة اول در 21 باب شامل تعریف (حدّ) چشم ، منافع و طبیعت و تشریح آن ؛ مقالة دوم در 73 باب دربارة بیماری های چشم که از بیرون دیده می شود و چگونگی معالجة آنها؛ مقالة سوم در 27 باب دربارة بیماریهای چشم که از بیرون دیده نمی شود و معالجة آنها. باب آخر مقالة سوم به مفرداتی با نام (الادویة المفردة ، مواد دارویی بسیط)اختصاص دارد که برای درمان بیماریهای چشم به کار می روند. در این باب ، خواص دارویی و آثار 141 دارو به ترتیب الفبا ذکر شده است . در مجموع در مقاله های دوم و سوم از 131 بیماری و روش درمان آنها بحث شده است .

روش کلی علی بن عیسی در تذکرة الکحّالین آن است که ابتدا بیماری و سپس راه معالجة آن را بیان می کند. او به طورکلی بیماریهای چشم را به سه جنس ، بسیط مفرد، آلی مرکّب و انحلال فرد (ص 45)، تقسیم نموده و داروهای این بیماریها را نیز به سه دسته ، برگرفته از سه منشأ نباتی و معدنی و حیوانی (ص 56)، تقسیم کرده است . بیشترین تأکید علی بن عیسی در معالجة بیماریهای چشم بر استفاده از دارو می باشد، اما به جراحی با عنوان (العلاج بالحدید) نیز اشاره کرده است. (صص 197ـ199). او در ضمن برشمردن شرایط بیمار پیش از جراحی ، به چند نمونه از ابزارهای جراح و دستیارش اشاره کرده است (همان). باب بیست وسوم از مقالة سوم (صص 318ـ327) نیز کاملاً به حفظ سلامت چشم اختصاص دارد و در آن سه نوع تدبیر برای حفظ سلامت چشم برشمرده شده است . مفصّل ترین توصیف و شیوة درمان بیماری ها در این کتاب دربارة آب آوردن چشم (صص 254ـ277) و پس از آن در بارة تراخم (جَرَبٌ حادثٌ فِی العَیْن ؛ صص 76ـ 85) است .

بنا به نوشتة علی بن عیسی در مقدمة تذکرة الکحّالین (صص 3ـ4)، او با جستجو در آثار گذشتگان این کتاب را تألیف کرده و تنها اندکی از دانسته های خود را که از استادانش فراگرفته بود؛ به آن افزوده است . علی بن عیسی آثار متقدمان ، به ویژه کتابهای جالینوس و حنین بن اسحاق ، را مهم ترین منابع خود ذکر کرده است (ص 4). او از کتب جالینوس ، علاوه بر «جوامع جالینوس فی الامراض الحادثة فی العین» که دربارة چشم پزشکی نوشته شده و به دست ما نیز رسیده است (2) . از «الصناعة الصغیرة» (ص 320)، «منافع الاعضاء» (ص257 )و «العلل و الاعراض»(ص 259) نیز یاد کرده است . با اینکه کتاب «العَشْر مقالات فی العَیْن»منسوب به حنین بن اسحاق از مهم ترین کتاب های چشم پزشکی اسلامی به شمار می آمده ، علی بن عیسی از آن نام نبرده است .دیگر اشخاص و منابعی که علی بن عیسی از آنها یاد کرده است عبارت اند از: جوامع اسکندرانیین (ص 1)؛ اریباسیوس (ص 27) دانشمند و پزشک یونانی سدة چهارم میلادی و مؤلف کتاب السبعین یا الکُنّاش فی الطب (3) ؛ فولس بولس اجانیطی (ص 259)، دانشمند یونانی قرن هفتم میلادی و مؤلف کنّاش که کتاب ششم آن به جراحی اختصاص داشته و شرح وی از جراحی چشم از مفصّل ترین توصیف ها در این زمینه است (کمبل ، ص 10ـ12)؛ و ابقراط ( بقراط) (ص 63)، فیلسوف و دانشمند یونانی سدة پنجم پیش از میلاد (4) .علی بن عیسی از میان دانشمندان اسلامی از ابن ماسویه (ص 354)، مؤلف دغل العین و معرفة محنة الکحّالین (5) و از شخصی با عنوان ابن علی (ص 201) نام برده است .

تذکرة الکحّالین از معدود رساله های چشم پزشکی اسلامی است که به طور کامل به دست ما رسیده است . همچنین از دیگر کتاب های دورة اسلامی که در زمینة چشم پزشکی پیش از تذکرة الکحّالین یا مقارن آن نوشته شده اند (6). تعداد بیماری هایی که در تذکرة الکحّالین ذکر شده از مهم ترین اثر چشم پزشکی اسلامیِ پیش از آن ، کتاب العَشْر مقالات فی العَیْن ، بیشتر است ، توصیف های آن دقیق تر و شرح شیوة درمان در آن نیز مفصّل تر است . مجموعاً روش های علی بن عیسی از روش های حنین بن اسحاق بسیار پیشرفته تر است. (7) توصیف های مشروح علی بن عیسی باعث شده است که چشم پزشک مشهور معاصر او، عماربن علی موصلی ، تحت الشعاع قرار گیرد .

تذکرة الکحّالین خیلی زود بین دانشمندان مسلمان شهرت یافت (8). ، سخن علی بن عیسی را در درمان چشم حجت شمرده و استفاده کنندگان از این کتاب را از مراجعه به کتابهای دیگر بی نیاز دانسته است . قفطی نیز اگرچه مؤلف تذکرة الکحّالین را با عیسی بن علی ، پزشک متوکل عباسی ، اشتباه گرفته است اما این کتاب را مبدأ کارهای چشم پزشکان بعدی دانسته است . این کتاب به منزلة قانون نامة چشم پزشکی اسلامی بوده و سبب شده است که نویسندة آن بزرگ ترین چشم پزشک مسلمان شناخته شود (9). بسیاری از پزشکان ، چشم پزشکان و گیاه ـ داروشناسان اسلامی در آثار خود از علی بن عیسی و تذکرة الکحّالین یاد کرده اند، از جمله ابوریحان بیرونی (متوفی 440) در (الصیدنة ص 212، 388)، ابونصر اسعدبن الیاس مَطران مشهور به ابن مطران (متوفی 587)در بستان الاطباء و روضة الالِبّاء (ج 1، ص 123)، خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (قرن هفتم ) در الکافی فی الکَحْل (ص 31) و حکیم مؤمن (متوفی 1110در تحفة المؤمنین. دانشمندان معاصر از بسیاری جهات تذکرة الکحّالین را بررسی کرده و در بارة آن مقاله های متعدد نوشته اند. مقالاتی که در چند دهة گذشته در بارة این کتاب تألیف شده ، در مجلدات مختلف طب العیون عندالعرب و المسلمین (فرانکفورت 1986) گردآوری و تجدید چاپ شده است .

از تذکرة الکحّالین نسخه های خطی متعددی باقی مانده است. (10)

تذکرة الکحّالین در قرون وسطا به لاتینی ترجمه شد که آن را به گراردوس ژرار کرمونایی نسبت داده اند.(11) این ترجمه سه بار در ونیز به چاپ رسید.. اما ترجمة نامناسب و حذف بسیاری از جمله ها، که باعث ناپیوستگی مطالب کتاب شده بود، مانع از شناخته شدن تذکرة الکحّالین در اروپا شد. ترجمه هایی به آلمانی و انگلیسی و عبری و ترکی نیز از این کتاب وجود دارد.

از تذکرة الکحّالین ترجمه های فارسی متعددی وجود دارد که قدیم ترین آنها متعلق به سال 894 و ترجمة شخصی ناشناس است .ترجمه ای به تاریخ 951 نیز از شاه علی بن سلیمان کحّال وجود دارد؛او از چند پزشک دیگر، چون رازی و ابن سینا و سیداسماعیل جرجانی ، مطالبی به کتاب افزوده است . شمس الدین علی حسینی جرجانی نیز در997 این کتاب را ترجمه کرده و مطالبی به آن افزوده است .از این ترجمه در چاپ محیی الدین قادری شرفی استفاده شده و مفهوم بخشهایی از متن عربی به کمک آن روشن گردیده است .(12)ویژگی تمام این ترجمه ها آن است که بخش هایی از کتاب را گزینش کرده اند، مثلاً آنها باب بیست وهفتم مقالة سوم را ندارند. علاوه برترجمة جرجانی ، تنها ترجمه ای که بیش از همه به متن عربی وفادار بوده ، ترجمه ای است که شخصی به نام سیدهندی احتمالاً در 1039 انجام داده است ، این ترجمه نیز بخش آخر کتاب (در بارة مفردات ) را ندارد .
وجیهه پناهی ، مدرس مدعو دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

محقق، پژوهشگر و مصحح نسخ خطی طبی

پاورقی

1. فهرست نسخ خطی، سزگین ، ج 3، ص 102
2. همان
3. همان ،سزگین ، ج 3، ص 153
4. سزگین ، ج 3، ص 28ـ32
5. سزگین ، ج 3، ص 233
6. رجوع کنید به حنین بن اسحاق ، مقدمة مایرهوف ، ص 6ـ9، 11ـ12
7. سزگین ، ج 3، ص 338ـ339 به نقل از هیرشبرگ
8. ابن ابی اصیبعه ،ص 333
9. سارتون ، ج 1، ص 836
10. سزگین ، ج 3، ص 339ـ340 و ششن و دیگران ، ص 302ـ303؛ نیز رجوع کنید به فکرت ، ص 122؛ افشار و دانش پژوه ، ج 1، ص 132
11. سزگین ، ج 3، ص 340
12. برای سایر ترجمه های فارسی رجوع کنید به منزوی ، 1348ش ، ج 1، ص 494ـ 495؛ همو، 1374 ش ، ج 5، ص 3357ـ 3358؛ استوری ، ج 2، بخش 2، ص 204ـ 205؛ افشار ودانش پژوه ، ج 7، ص 380، 386

1. ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ، 1965 م

2. ابن مطران ، بستان الاطباء و روضة الالباء ، چاپ عکسی از روی نسخة کتابخانة ملی ملک ، با مقدمة مهدی محقق ، ج 1، تهران 1368ش

3. ابوریحان بیرونی ، الصیدنة ؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، تهران 1352ش

4. محمد مؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن ، تحفه در طب تحفة المؤمنین ، نسخة خطی کتابخانة شمارة 1 مجلس شورای اسلامی ، ش 6261

5. خلیفة بن ابی المحاسن حلبی ، الکافی فی الکحل ، چاپ محمدظافر وفائی و محمد رواس قلعه جی ، بیروت 1415/ 1995

6. حنین بن اسحاق ، کتاب العشر مقالات فی العین ، چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1928، چاپ افست بیروت، بی تا.

7. محمدسعید دهلوی ، «طب »، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند ، ج 4، لاهور: دانشگاه پنجاب ، 1971

8. جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ1357ش

9. رمضان ششن ، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984

10. کورکیس عوّاد، فهرست المخطوطات العربیة فی خزانة قاسم محمدالرجب ببغداد، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 12 (1384/ 1965)

11. محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش

12. علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903

13. علی بن عیسی کحال ، تذکرة الکحّالین ، چاپ غوث محیی الدین قادری شرفی ، حیدرآباد دکن 1964

14. احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش

15. همو، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش

16. نسخه های خطی ، نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران 1340ـ1363ش