حق مردم است، بدانند چه می خورند

روزگار ناگواری در پیش روست؛ برای نمونه، برنج سفید(بی‌شلتوک) خود به خود سبب چاقی شکم، دیابت، زیادی وزن، خسته‎کردن غده پانکرانس (انسولین‎ساز) می‎شود، وای به روزی که در سرشت و طبیعت‌اش دستکاری شود و مردم، تراریخته‎اش را بخورند.

در این میان جالب این است گروهی از تولید کنندگان (برای نمونه عسل) بر روی فرآورده خود برچسب ارگانیک می‌زنند که مردم بخرند؛ در حالی که واردکنندگان برنج تراریخته از ترس این که مبادا مردم نخرند، رویش برچسب تراریخته نمی‌زنند. این هم شنیدنی‌ست که حتی مردم تهیدست به اجبار قاشق برنج تراریخته ارزان را به دهان می‎گذارند در حالی که هنگام خوردن غذای ارگانیک، آن را گونه‏ای اکسیر سلامتی می‎دانند.

گرایش به ارگانیک، رمندگی از تراریختگی

به دکتر آزاد عمرانی «عضو هیات رئیسه انجمن ارگانیک ایران می‌گویم: «چرا باید کوزه آبی برداریم و پاره نانی و در آبادی شهر پردود، پیِ غذاهای ارگانیک بگردیم؟»‏

دکتر آزاد عمرانی: «شتاب روزافزون فناوری و رقابت تنگاتنگ تولیدکنندگان در شناساندن نوآوری‌‎ها در تولید غذا از یکسو و گرایش انسان به دسترسی آسان به غذا از دیگرسو، ساکنان زمین را با چالش‌های مهم روـ به ـ رو ساخته است.» ‏

‏«در ورای فایده‌های فناوری نو و توسعه‌یافتگی، حقیقت‌های تلخِ آشکاری وجود دارد که به نگرش ژرف دولت‌ها و مردم نیاز است. شرایط همچنان بحرانی خواهد ماند تا زمانی که به جای نامدیریت ما از سوی فناوری، ما فناوری را مدیریت کنیم.» ‏

‏«در نگاه ساده به یک نان، می‌توان این پرسش را مطرح کرد که هزینه زیست‌‎محیطی تولید آن چقدر است؟ داستان نابودی جنگل‌ها برای تبدیل‌شدن به کشتزار و گندمزار را همه می‌دانند. کشتی‌های گندم که پس از بارگیری در بندرهای دنیا، دریاها و اقیانوس‌ها می‌پیمایند و سر آخر در بندرهای ما پهلو می‌گیرند، گازهای گلخانه‌ای، دی‎اکسیدکربن و آلاینده‎های زیست‎محیطی زیادی ایجاد می‌کنند. پس از همه این‌ها تازه می‌رسیم به این که نانی که از آرد این گندم به دست می‌آید آیا تغذیه سالمی برای کودکان ما هست یا نه؟»

«در گذشته‌ای نه چندان دور، اگر یک نان می‌خریدید و آن را در پیشخوان آشپزخانه رها می‌ساختید پس از چندروز کپک‌های سبز آشکار می‎شد؛ اما مشاهده این کپک‌ها امروز تا اندازه‌ای کمیاب شده است چون سم‌های هنگام کاشت، داشت و برداشت نابودشان کرده است. افزون بر این، بازماند این سم‌ها بر روی دانه‌ها و بُن‌شن‌ها(غلات) وارد بدن ما می‌شود و به ویرانگری ادامه می‌دهند و به اندام‎های گوارشی آسیب می‌زنند و باکتری‌های مفید دستگاه گوارش را در درازمدت نابود می‎سازند و از فلور میکروبی بدن می‌کاهند.»

«در مورد روغن‌های خوراکی، مواد پروتئینی، کنسروها و دیگر فرآورده‌های صنایع غذایی نیز داستان همین است. سم‌ها و نگهدارنده‌ها و طعم‌دهنده‌ها و افزودنی‌های مجاز ویران‌گرند؛ پس نیاز به غذای ارگانیک داریم.»

جست‌وجو در نشانگان

ـ در این چند دهه، غذاهای دستکاری ژنتیکی آیا توانسته با تحول در رژیم غذایی، اثر مثبتی بر سلامتی ما بگذارد؟

دکتر آزاد عمرانی: «برای پاسخ باید نشانگان (سندرم‌ها) را دید؛ همه‌جا صف دراز بیماران بی‌درمان، رشد فزاینده سرطان، افزایش چاقی، دیابت، همه این‌ها داستان از چه دارد؟ ناپایداری و نابودی زیست‌بوم و تهدید سلامت انسان‌ها هزینه گزافی است که ما برای تغذیه نامناسب خود می‌پردازیم.‏»

«روشن است که برای پاس‌داری از محیط‌زیست و سلامت باید در پیِ غذای بدون دستکاری ژنتیکی برویم. سم‌ها و علف‌کش‌های شیمیایی، افزاینده‌های غذایی، نگهدارنده‌ها و طعم‌دهنده‌های مصنوعی را کنار بگذاریم. دست‌یابی به غذای ارگانیک، آن‎قدر ارزشمند است که برای یافتن‌اش کمی بکوشیم و کمی هزینه بیشتر بپردازیم.»

– تخم‌مرغ محلی، مرغ سبز ارگانیک و گوشت گوسفند ارگانیک کم است و گاه پاسخ چنین درخواستی، شگفتی فروشنده است.‏

دکتر آزاد عمرانی: «تولید محصولات ارگانیک (فرایندمحور) است؛ کشاورزی و تولید غذا بخشی از سیستم طبیعت و زیست‌بوم است و در تولید آن نباید دست‌اندازی در چرخه‌های زیستی دیگر موجودات ایجاد کرد؛ بنابراین گذار از کشاورزی امروز به کشاورزی ارگانیک، دست‌کم ۳‎سال زمان می‎برد تا آب و خاک از بازماند سم‌های شیمیایی پالایش شود و الزام‎های این گونه کشاورزی به دست آید.» ‏

‏«کشور ما به سبب پیشینه ۸۰۰۰ ساله کشاورزی و دارابودن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم موجود جهان، بستر مناسبی برای کشاورزی ارگانیک است؛ چنان‌که می‌توان ایران را به پایتخت کشاورزی ارگانیک جهان تبدیل کرد؛ ولی اینک به این گونه از کشاورزی بی‌مهری می‎شود. فرهنگ‎سازی و مطالبه اجتماعی در کشور نسبت به دیگر کشورها اندک است. نسل ما با کشاورزی و فرایند تولید غذا احساس بیگانگی دارد که (در شهرها) در دورریز غذا و(در روستاها) در میزان بالای هدررفت محصولات کشاورزی نمود می‌یابد.»

«مردم ما آگاهی و آموزش کشاورزی ارگانیک کمی از رسانه‌های جمعی و سازمان‎های دولتی دریافت می‎کنند. میانگین سن کشاورزان در ایران ۵۳ سال است، در حالی که میانگین سنی کشاورزان ارگانیک در آلمان ۲۵ سال! یعنی نسل جوان آلمانی، اهمیت تولید غذای ارگانیک را درک کرده و بسیار زود دست به کار شده و هر سال چندین تن محصول ارگانیک به ارزش ۹ میلیارد یورو به بازار می‌فرستد.»

«کشاورزی ارگانیک بدون حمایت‌های دولتی و ورود سازمان‌های مردم‌نهاد به میدان شکوفا نخواهد شد؛ به همین سبب نزدیک به ۳ سال است که در کشاورزی ارگانیک درجا می‌زنیم و پیشرفتی نداشته‌ایم و کشت و تنوع محصولات ارگانیک در همان سطح اندک مانده است.» ‏

‏«تجارت ارگانیک جهانی در سال ۲۰۱۶ رشد ۵ر۱۲ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۵ تجریه کرده است و سطح زیر کشت این‌گونه محصولات(ارگانیک) نزدیک به ۶۰میلیون هکتار افزایش یافته است؛ ولی ایران با وجود این‌همه ظرفیت‌های زیست‌بوم و اراضی بکر باید نظاره‌گر رشد دیگر کشورها باشد؛ همزمان می‎بینیم که گروهی سازِ تولید و افزایش واردات محصولات دستکاری‎شده ژنتیکی(تراریخته) را کوک می‌کنند.»

ادامه بیگانگی

از دکتر آزاد عمرانی می‎پرسم: «گاه در بازارچه‌های تره‌بار، چادری برپا می‌شود و بنری و پیرمردی روستایی که سیب ارگانیک از باغ خود می‌فروشد؛ ولی بیشتر مردم برخوردی توام با شگفتی دارند؛ انگار آنان به لحاظ ناآگاهی، دست‌کمی از فروشندگان مواد غذایی ما ندارند.»

«اینک به سبب رشد بیماری‌های برآمده از تغذیه نامناسب، مطالبه عمومی در باره تغذیه سالم و طبیعی در حال افزایش است. بی‌گمان توسعه کشاورزی ارگانیک و تنوع این محصولات یکی از راه‌های پیش‌گیری از بیماری‎هاست. مردم سردرگم‌اند؛ کمبود آگاهی‎رسانی همگانی و نبود آموزش و استفاده‌نکردن بهینه از ظرفیت‎های روزنامه‌ها و رسانه‎های دیداری و شنیداری در این سردرگمی بی‎تاثیر نیست.»

«نباید فراموش کرد که دولت محترم ما هم در بودجه عمومی، نسبت به توسعه کشاورزی ارگانیک کم‎توجهی می‌کند. در حالی که در بند ۸ سیاست‎های کلی اصل ۱۱۰ قانون اساسی، پافشاری بر تولید محصولات کشاورزی سالم و ارگانیک را می‌بینیم؛ در برنامه ششم توسعه کشور نیز افزون بر گنجاندن توسعه کشاورزی ارگانیک، در حکم وزیر کشاورزی دولت دوازدهم، بر توسعه کشاورزی ارگانیک سفارش شده است.»‏

‏«اما با این‎همه سند بالادستی و تاکید بر کشاورزی ارگانیک، در بودجه سال ۹۷ر۱۳۹۶ نشانی از توجه به کشاورزی ارگانیک نیست. هنگامی که برای پدیده‌ای چنین با اهمیت، بودجه کنار نمی‌گذاریم پس عملا غذای ارگانیک را نمی‌خواهیم.» ‏

‏«در دوران ما سطح زیر کشت محصولات ارگانیک در دنیا به شتاب در حال افزایش است. کشورهای آلمان، ایتالیا، فرانسه و سوئیس(بزرگترین صادرکنندگان بذرهای دستکاری‌شده ژنتیکی-تراریخته) حتی یک متر از خاک خود را به کشت محصولات تراریخته اختصاص نداده‌اند و به جای آن، نزدیک به ۵ میلیون هکتار سطح زیر کشت، محصولات ارگانیک دارند.» ‏

‏«رسیدن به چنین جایگاهی با آگاهی‎رسانی همگانی و فرهنگ‎سازی کشاورزی در سطح کلان دولت‌های اروپایی انجام پذیرفته است. شگفت همین کشورها، کشت تراریخته‌ در دیگر کشورها سفارش می‌کنند.

“در کشور ما رویکرد دولت نشان می‎دهد که در کشت‌وکار، تراریخته گزینش شده است و فرصت‌های کشاورزی ارگانیک و آینده سرزمین ما در این مورد به غباری از ابهام فرو رفته است.» ‏

‏«سیاست‌های کمیت‎محور و سخن «امنیت غذایی»، با کم‎توجهی به ایمنی غذا و اثر بد بوم‌شناسی(اکولوژیکی) و گونه‌گونی ژنتیکی همراه شده است. چقدر بد است که اهمیت و روح کشاورزی ارگانیک و نقش آن در ایجاد امنیت غذایی پایدار، چوب بی‎توجهی دولت و رسانه‎ها را می‌خورد و در این میان به دور نیست اگر مردم نیز با مفاهیم، ارزش‌ها و فایده‌های کشاورزی ارگانیک آشناییِ چندانی نداشته باشند.»‏

ارزش حقیقی غذا

می‎گویم: «شاید یک‌بار شانس به ما رو کرد و یک مواد غذایی ارگانیک در شهر یافتیم، از کجا بدانیم ارگانیک است؟»

دکتر آزاد عمرانی: «همان‎گونه که پیشتر گفتم، آگاهی همگانی درباره مفاهیم کشاورزی ارگانیک بسیار اندک است و شناساندن آن نیاز به یک اراده دولتی و همگانی دارد. به لحاظ قانونی، هیچ محصولی ارگانیک نیست مگر آن که الزامات استاندارد ۱۱۰۰۰ را گذرانده باشد؛ بنابراین یک محصول نمی‎تواند تنها به سبب برداشت از دامان طبیعت یا استفاده‌نکردن از سم‌های شیمیایی، نام ارگانیک بر خود گیرد.» ‏

‏«هم‎اکنون نزدیک به ۸۰ محصول تولیدی درون‎کشوری(زعفران، عسل، چای، عصاره‎ها و چای‎های گیاهی، گیاهان دارویی، سرکه، روغن، خرما، گوشت‎گوسفند، برنج، انار، پسته و برخی میوه‎ها) موفق به دریافت استاندارد ارگانیک ۱۱۰۰۰ شده‎اند؛ بنابراین دایره فرآورده‌های ارگانیک موجود در بازار به نسبت دیگر خوراکی‌ها کوچک است؛ برای نمونه، مرغ ارگانیک نداریم؛ اما گروهی به سبب سادگی و ناآشنایی و گروهی دیگر از روی آزمندی، بر محصولات‌شان برچسب ارگانیک می‌زنند؛ و این نشان می‎دهد که سودجویان هم دریافته‎اند «ارگانیک» به عنوان یک ارزش در حال جاافتادن در ذهن مردم است.»

«برای آشنایی مردم با محصولات ارگانیک حقیقی، سیاههِ تولیدکنندگان ارگانیکِ موفق به دریافت گواهی استاندارد ۱۱۰۰۰ در پایگاه اینترنتی «انجمن ارگانیک ایران» در دسترس است.»

ـ شاید دل کوچک خود را دریایی کردیم و پایه بده‌ربستان را بر اعتماد گذاشتیم، حال از کجا بدانیم چقدر باید اسکناس بدهیم؟ با توجه به این که ارگانیک‌های با ارزش، برخلاف خوراکی‌های ژنتیک بی‌ارزش یا غذاهای معمولی بها ندارد؛ آیا باید این‌جا نیز به خود بگوییم هرچه بدهیم ارزش دارد؟

مهندس آزاد عمرانی: «امروز نکته‎ مهم در محصولات ارگانیک این است که هزینه‌ای که برای خرید ارگانیک‌ها پرداخت می‎شود در برابر فایده‌هایش بسیار ناچیز است. پیشواز عمومی نسبت به محصولات ارگانیک به ویژه در بازار اروپا با شتاب در حال افزایش است. با همه تبلیغات منفی که در باره وجود «مایکوـ توکسین»‎ها در محصولات ارگانیک می‎شود، جامعه جهانی فایده‌های سلامتی و زیست‌محیطی محصولات ارگانیک را دریافته‌اند؛ برای نمونه، بالابودن هزینه‌های درمانی در اروپا و امریکا سبب شده که مردم به محصولات ارگانیک رو کنند. مردم برتری می‌دهند با هزینه کمی بیشتر، محصولاتی را خریدارای کنند که تهی از سموم شیمیایی باشد و نیز ناگواریِ دچارشدن به بیماری‎ها را در آنان کاهش خواهد داد.»

«سببِ بهای کمی زیادتر محصولات ارگانیک، تقاضای زیاد برای آن است؛ ارزان‎بودن فرآورده‌های دستکاری‎شده ژنتیکی(تراریخته) نیز بی‎سبب نیست زیرا تقاضاها برای آن کم است. خوشبختانه نسل سوم کشاورزی ارگانیک رو به توسعه و ترویج است. در این نسل، با به کارگیری فناوری‎های نو، میزان عملکرد و تولید محصولات ارگانیک افزایش خواهد یافت.»

«هم‎اکنون ۱۷۸ کشور دنیا محصولات ارگانیک تولید می‎کنند در حالی که تنها ۲۶ کشور جهان دستی در تولید فرآورده‎های دستکاری‎شده ژنتیکی(تراریخته) دارند. بی‎گمان با افزایش آگاهی‌رسانی همگانی از سوی رسانه‎ها، ایجاد مطالبه عمومی و برخورداری از بودجه مناسب برای توسعه و ترویج کشاورزی ارگانیک، افزون بر افزایش تندرستی و پاس‌داری از زیست‎محیط، گواه افزایش تولید فرآورده‌های ارگانیک، رقابتی‌شدن بازار و کاهش بها خواهیم بود. ‏»

تولید داخل یا وارداتی ‏

‏ـ از بنیاد، غذاها و خوراکی‌های ارگانیک در کجای کشور تولید می‌شود، یا شاید همه وارداتی است؟

دکتر آزاد عمرانی: «خاک ایران بسیار آماده کشاورزی ارگانیک است و کشت محصولات ارگانیک تا اندازه زیادی در همه‎جای ایران ممکن است. اگر چه بکارگیری سم‌های شیمیایی در شمال کشور بسیار بالاست ولی میانگین بکارگیری استفاده سم در ایران به اندازه‎ای زیاد نیست که نتوان بستر را دگردیس ساخت و تولید ارگانیک را نشدنی دانست. در دهه ۶۰، نزدیک به ۷۰ درصد سطح زیر کشت ایران به کشت محصولات دیم اختصاص داشت و اینک سطح زیر کشت دیم کشور به ۵۵% کاهش یافت است.» ‏

‏«اراضی دیم کشور آماده کشاورزی ارگانیک است. در این‌گونه از کشاورزی (ارگانیک)بنیاد کار بر مراقبت و سلامت و حفظ همه اجزای اکوسیستم است؛ به دیگر سخن کشاورز ارگانیک با دقت بالا و مراقبت از کشتزارها، هیچگاه غافلگیر نمی‎شود و از گسترش آفت‌ها و بیماری‌ها پیشگیری می‌کند.» ‏

‏«استفاده از سم شیمیایی، بذرهای دستکاری‌شده ژنتیکی(تراریخته) و هرگونه طعم‌دهنده و افزاینده و نگهدارنده شیمیایی در تولید غذاهای ارگانیک قدغن است! هرچند از میان برداشتن برخی گلوگاه‌های کشاورزی تا اندازه‌ای دشوار است؛ نمونه‎اش تولید عسل ارگانیک که نباید در شعاع پروازی زنبور عسل، مزرعه‌ای با بازماند سم‌های شیمیایی وجود داشته باشد. آب مورد استفاده در تولید برنج ارگانیک نیز نباید سم‌های شیمیایی داشته باشد؛ برای نمونه، اگر کشاورز بالادست از سم شیمیایی در کشتزارش استفاده می‎کند، با همه پیروی از استانداردهای کشاورزی ارگانیک باز هم دست‌یابی به برنج ارگانیک شدنی نخواهد بود.»

«می‌دانم که موارد گفته‎شده دشوار می‎نماید ولی خوشبختانه کشاورزان زیادی در ایران وجود دارند که توانسته‎اند خود را با استاندارد کشاورزی ارگانیک سازگار سازند و با وجود موانع کار، تنوع تولید محصولات ارگانیک کشور را افزایش دهند. امروزه صنعت ارگانیک با همه توان در حال گسترش و توسعه است؛ برای نمونه محصولات آرایشی بهداشتی ارگانیک، پوشاک ارگانیک، رستوران‌های ارگانیک، هتل‎های ارگانیک و… در حال زیادشدن است.»

«گرایش انسانی به فرهنگ ارگانیک و قرارگرفتن در چرخه طبیعت و دست‌نبردن در سرشت پاک آن و دوری از ایجاد آشفتگی در روح طبیعت، یگانه راه‎های پایایی و ماندگاری کره زمین و ادامه زیست انسان است. اکنون انسان‌های جهان به این برآیند رسیده‌اند که باید شیوه زیست، رفتار خود با جانوران رام و رویکردش را به طبیعت و زیست‏بوم(اکوسیستم) ویراست کنند.»

‏ـ و سخن پایانی شما؟‏

دکتر آزاد عمرانی: «در بستر کنونی کشور، مدیریت کشاورزی و توسعه به گونه‎ای‌ست که نه بال-به-بال محیط‎زیست، بلکه در برابر آن ایستاده است. آزمون ۳ دهه مدیریت توسعه‎محور محض، ما را به جایی رسانده که نه از دیدگاه شاخص‎های توسعه و اشتغال، جایگاه خوشایندی‌ست و نه محیط‎زیستی دلخواه به جا مانده است. نبود مدیریت کارآمد آب، نبود الگوی کشت مناسب، پیگیری پروژه‎های آب‎بر در قلمروهای کم‌آب و نگرش کوتاه‎مدت به پدیده امنیت غذایی ما را در جایگاهی قرار داده که گروهی به این باور رسیده‌اند که سرگذشت کشاورزی به پایان رسیده و باید به کلی کنار گذاشته شود.»

«آنان که که مسبب بروز چنین بحرانی شده‌اند، تعطیلی کشاورزی و واردات محصولات کشاورزی را راه برون‌رفت از این بحران می‎دانند. برخی دیگر نیز با بیان داستان‎های ژول‌ورنی، کشت دانه‌های دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) را نسخه نجات‌بخش کشاورزی کشور می‎نمایانند؛ ولی بخردانه آن است به راهی برویم که امتحان پس‎داده باشد؛ کشاورزی ارگانیک در پیمایش ۱۱۰۰۰ ساله تاریخ تمدن انسان (در همه تغییرات گوناگون اقلیمی و آب‌وهوایی) نگذاشته سفره انسان‌ها از غذا تهی شود؛ پس در وضعیت کنونی، نه با حدس‌وگمان بلکه با دانایی، راه برون‎شد را برگزینیم و سازگار با شرایط اقلیمی، ترویج کشاورزی ارگانیک و توسعه کشت دیم را پی گیریم.»

ع٫درویشی ‏