خواص شلغم از منظر تحفه

وقتی هوا سرد می شود نوع سبزیجاتی که خالق یکتا برای استفاده بشر قرار داده است نیز متفاوت می شود. یکی از این سبزیجات که در فصول سرد به دست می آید و برای تندرستان و بیماران حکم کیمیا را دارد، شلغم است.

ابتدا لازم است با نگاهی به کتاب تحفه حکیم مومن با برخی از خواص شلغم آشنا شوید.

• شلغم بستانی، در اولِ دوم گرم و در اول تر است. شلغم دارای انواعی است. نوع بری آن که به طور خودرو در زمین ها می روید بنا بر قول صاحب کتاب تحفه حکیم، دو قسم؛ و نوع بستانی آن یعنی قسمی که در مزارع کشت می شود یک قسم است. نوع بستانی آن دارای طبیعتی گرم و تر است. بنابراین بدون آن که به افعال کلی بدن ضرر و زیانی وارد کند، برای مدت طولانی قابل مصرف است.
• شلغم، کثیرالغذاست. باید دانست که برگ های شلغم هم مورد مصرف قرار می گیرند ولی از نظر غذائیت، جزو غذاهای معتدلِ صالحُ الکیموسِ قلیل الغذاست.

بیخ آن که مانند غده زیرزمینی است، از نظر غذائیت، کثیرالغذاست. زیرا بعد از عمل هضم، خلط خون بسیاری از آن حاصل می شود، بر خلاف برگ آن که خلط خون کمی تولید می کند. از خاصیت های متفاوت در برگ و بیخ شلغم، هم کسانی که نیازمند تولید خلط خون زیاد هستند- مانند ناقهین- و هم کسانی که نیازمند خلط خون کم هستند- مانند افراد مبتلا به امتلای خونی- می توانند به ویژه در سرماخوردگی ها استفاده کنند.

• شلغم، مهیّج باه است. میل جنسی یا به اصطلاح امروزی لیبیدو یکی از ارکان توانایی های جنسی به شمار می رود. چنانچه این عامل در کسی کاهش یابد او را به نوعی ناتوانی جنسی مبتلا می کند. برخی مواد خوراکی هستند که میل جنسی را در افراد افزایش می دهند. حکما به این امر تهییج قوه باه می گویند.شلغم به خصوص بیخ آن در این دسته از خوراکی ها قرار دارد. یکی از شیوه های مصرف شلغم برای تهییج قوه باه، مصرف مربای شلغم است. مربای شلغم که بسیار لذیذ و خوشمزه است، یک فرآورده غذایی مناسب برای تهییج نیروی جنسی در هر دو جنس مرد و زن است. مربای شلغم را می توان به عنوان صبحانه یا دسر بعد از هر غذا میل کرد. از ویژگی های مربای شلغم این است که مانند شلغم خام، نفاخ نیست و به همین دلیل همه افراد حتی کسانی که دچار نفخ معده هستند نیز می توانند از آن استفاده کنند.

روش دیگری که برای مصرف شلغم به عنوان تقویت کننده قوه باه سفارش شده است مخلل شلغم است. ویژگی مخلل یا ترشی شلغم این است که می توان همواره آن را به عنوان چاشنی با غذاها خورد.

از دیگر روش های مصرف شلغم برای تقویت نیروی جنسی که نعوظ را نیز قوت می بخشد، این است که شلغم را با خمیر می پوشانند و آن را در زیر آتش می پزند. پختن شلغم به این روش از این رو دارای مزیت است که رطوبات فضلیه موجود در شلغم را به کلی تحلیل نمی برد، زیرا خمیر از تحلیل رفتن کامل آن جلوگیری می کند. ولی اشکال این نوع روش پخت، آن است که به این ترتیب شلغم، قلیل النضج و
جشاء آور می شود یعنی سبب بروز آروغ در فرد می شود. زیرا خمیر مانع از تحلیل ریاح شلغم می شود. با این وجود، شلغمی که به این روش پخته می شود، در تقویت باه، از مخلل شلغم قوی تر است.

• شلغم، مدرّ بول و مفتت حصات است. شلغم با افزایش میزان ادرار به دفع فضولات بدن کمک می کند. زیرا شلغم یک تحریک کننده ترشح ادرار است. کلیه مدرات بول را در بیماری سنگ کلیه و مثانه تجویز می کنند. برای این منظور یک روش این است که شلغم را رنده می کنند و کمی فلفل سیاه- به خاطر اصلاح نفخ ناشی از شلغم- به آن اضافه و میل می کنند. این عمل بسته به نوع سنگ و مقدار حجم سنگ و با توجه به مکان سنگ باید انجام شود.

بنابراین برای این منظور بهتر است با مشورت پزشک معالج از شلغم استفاده شود.

ضماد شلغم

• شلغم در ناراحتی های مفاصل و به خصوص بیماری نقرس کاربرد دارد.

برای این منظور باید مقداری شلغم را بپزند و در مخلوط کن آن را به صورت خمیر نرمی درآورند و روی مفاصل موجع ضماد کنند. بعد از تسکین درد آن را از مفصل جدا کنند.

• ضماد شلغم برای معالجه سرمازدگی اعضاء بدن نیز بسیار مفید است و ورم آن را به کلی از بین می برد؛ برای این منظور، یک شلغم را در کوزه با پوست بپزند، وقتی خوب پخته و نرم شد بگذارند کمی سرد شود، سپس آن را دو قطعه کنند و هر قطعه را روی عضوی که سرمازدگی پیدا کرده بگذارند و محکم بمالند تا شیرۀ آن بیرون آید.
• شلغم، مقوّی باصره است. یعنی نیروی بینایی را افزایش می دهد.
• شلغم، رافع سعال و ملین طبع و سینه است. کسی که می خواهد از شلغم به عنوان داروی ضدسرفه و نرم کننده سینه استفاده کند، می تواند مقداری شلغم را بعد از شستن خرد کند و در آب بجوشاند تا کاملاً پخته شود. سپس از این طبیخ به مرور میل کند. این طبیخ شلغم فوق العاده مفید سینه است. طبیخ شلغم دفع نفث (خلط سینه) را تسهیل می کند، سرفه را آرام می کند و برای درمان سرماخوردگی دارویی کارساز است.
• همچنین می توان شلغم را به صورت شربت تهیه کرد. برای تهیه شربت شلغم باید آب آن را با هم وزنش شکر روی حرارت ملایم پخت تا به قوام شربت رسد. از این شربت روزانه 3 تا 5 قاشق غذاخوری میل شود. این شربت مانند طبیخ شلغم که بیان شد برای زکام سرماخوردگی و حتی درد لوزتین و ورم آنها بسیار مفید است.

مَضَرّاتِ شلغم: تنها زیانی که برای شلغم ذکر شده است، یکی، نفّاخ بودن آن و دیگری، دیر هضم بودنش است.

مصلحات یعنی دفع زیان کننده های شلغم: حکما، برای رفع مضرات شلغم، زیره و شیرینی ها را به عنوان مصلحات شلغم بیان کرده اند. بنابراین اگر همراه شلغم یا روی شلغم زیره پاشیده شود یا با شیرینی میل شود، دچار مضرات آن نخواهد شد.

ریشه های باریک شلغم: ریشه های باریک شلغم، در بیماری های طحال و عسر بول از داروهای مجرب به حساب می آید. برای این منظور باید ریشه های باریک شلغم را بسایند و با عسل مخلوط کنند و بنوشند.

مُخَلَّل (ترشی) شلغم

• ملطف رطوبات
• مقوّی احشاء
• مشهّی
• بی نفخ است. زیرا در اثر ماندن در سرکه، ریاح آن تحلیل می رود و خاصیت جلادهندگی آن بیشتر می شود.

روش تهیه مُخَلَّل شلغم: مقدار دلخواه شلغم نازک و بی ریشه را بشویند وبه قطعات دلخواه ببرند و داخل ظرف شیشه ای بریزند. سرکه انگوری خانگی بسیار تند (به مقدار کافی) و به دلخواه خردل یا سایر چاشنی ها را (به مقدار کم) به آن اضافه کنند. در ظرف را ببندند و بگذارند برسد. چنانچه بخواهند بسیار جالی و مقطع اخلاط لزج و غلیظ شود باید ادویه جالیه و مقطعه بر آن اضافه کنند.

تخم شلغم

• تخم شلغم، در اوّل درجه سوم گرم و در درجه اوّل تر است.
• تخم شلغم،در تقویت قوه باه از بیخ آن قوی تر است. برای بیشتر شدن این خاصیت کافی است تخم شلغم را کمی بریان کنند یعنی در تابه بریزند و تفت دهند. به محض آنکه بو و رنگ آن کمی تغییر کرد از روی آتش بردارند. بعد نرم بسایند و روزانه یک تا سه بار و هر بار تا 7 گرم از آن را همراه یک نوشیدنی مناسب استفاف (کفلمه) کنند یا با یک معجون مناسب یا مزاج شخص مخلوط و میل کنند تا قوت معجون افزایش یابد.
• تخم شلغم، مشهّی است. در کسانی که دچار کاهش اشتها شده اند تخم شلغم به عنوان یک عامل تحریک کننده اشتها مصرف می شود. تخم شلغم با جلا دادن فم معده از اخلاط سرد و ردی، اشتها را برمی گرداند.
• تخم شلغم، با تریاقیّت است. تخم و بیخ و تمامی اجزای شلغم دارای خاصیت تریاقیت است، یعنی همه اجزای آن ضد سم هستند.
• تخم شلغم، در جمیع افعال قوی تر از بیخ آن است.

مَضَرّاتِ تخمِ شلغم

مصرف تخم شلغم در افراد دارای مزاج گرم، مولد ریاح و مصدع (سردردآور)است.

مصلحات یعنی دفع زیان کننده های تخم شلغم: حکما برای رفع مضرات تخم شلغم، توصیه کرده اند آن را همراه با سکنجبین، ترشی ها، گلقند، خشخاش سیاه و شکر مصرف کنند.

روغن تخم شلغم

از تخم شلغم به روش های مختلف روغن تهیه می شود که دارای خواصی است:

• روغن تخم شلغم محلل ریاح است. بنابراین برای بیماری هایی که ناشی از ریاح است مفید و کارساز است. برای این منظور باید با توجه به اندام مبتلا، یا از طریق خوراکی و یا از طریق مالیدنی از آن استفاده کرد.
• روغن تخم شلغم رافع اعیاست. یعنی در کوفت رفتگی اندام ها چه نتیجه ورزش باشد و چه ناشی از امتلاء، کاربرد موثر دارد.
• روغن تخم شلغم تقویت کننده اندام های جنسی است .برای استفاده از روغن تخم شلغم برای این منظور می توان از طریق خوراک و هم از طریق تدهین (روغن مالی) به این مهم دست یافت.

تجربه نگارنده

معمولاً هم در درمان و هم در علم پیشگیری از بیماری ها؛تغذیه، حرف اول را می زند. تمامی مواد خوراکی از چند حال خارج نیستند:

• یا بعد از ورود به بدن و گذراندن مراحل هضم، تبدیل به خلط می شوند یعنی به ماده ای تبدیل
  می شوند که قادرند به اندام های مختلف تبدیل شوند و همچنین جایگزین مواد مصرف شده گردند، ولی بر کیفیت مزاج بدن تآثیر نمی گذارند. چنین ماده خوراکی غذای مطلق نام دارد.
• یا بعد از ورود به بدن بر مزاج اثر می گذارند و استعداد تبدیل به اندام شدن و یا جایگزین شدن مواد مصرف شده بدن را ندارند. چنین ماده خوراکی دوای مطلق نام دارد.
• یا بعد از ورود به بدن تبدیل به خلط می شوند و بعد از مدتی به واسطه کیفیت غالبی که دارند بر مزاج هم تاثیر می گذارند و آن را سردتر، گرمتر، ترتر و یا خشک تر می کنند. چنین ماده خوراکی غذای دوایی نام دارد.
• یا بعد از ورود به بدن در ابتدا بر مزاج تاثیر می گذارند و در مراحل بعد که هضم کامل یافتند بخشی از آن به خلط تبدیل می شود و به مصرف بدن می رسد. چنین ماده خوراکی دوای غذایی نام دارد.

از میان دواها، غذاهای دوایی و دواهای غذایی، آن هایی که تاثیرشان زیر درجه دوم است مصرف کوتاه مدت یا بلند مدتشان سبب ضرر به افعال نمی شود یعنی خللی در افعال حیوانی، طبیعی و نفسانی ایجاد نمی کند. در صورتی که خوراکی های درجه سوم به بعد، این گونه نیستند و موجب ضرر به افعال بدن
می شوند به خصوص که نابه جا و یا اشتباه مصرف شوند. اکنون با توجه به آنچه بیان شد می پردازم به مطالبی که در تجارب شخصی ام به آنها رسیده ام.

همان طور که گفته شد در سرماخوردگی ها، زکام و گلودردها از شلغم به عنوان عامل درمان کننده از زمان های قدیم تاکنون تقریباً در تمامی نقاط دنیا استفاده می شود. ولی باید توجه داشت که بسیاری از افراد و به خصوص اطفال، به طور دایم دچار سرماخوردگی می شوند. این افراد به خاطر آن که در روش زندگی و به خصوص تغذیه دارای نواقص یا اشتباهی هستند به این بیماری ها مبتلا می شوند. برای توضیح بیشتر به مطالب زیر توجه فرمایید.

حکما اعتقاد دارند که بهترین معالجه، یکی مصرف غذای مناسب؛ و دیگری به وقت غذا خوردن است. بر این اساس اگر کسی غذای مناسب اختیار کند ولی به وقت آن را مصرف نکند یا به وقت غذا بخورد ولی غذایی که می خورد مناسب حال و مزاج وی نباشد، در حقیقت به بدن خود خدمت نکرده است بلکه خود را در معرض بیماری قرار داده است.

در طب ایرانی در بخش طب عملی آنجا که صحبت از درمان است سه روش بیان شده:

• غذا درمانی
• دارو درمانی
• اعمال یداوی [1]

تقریباً همه حکما بر این نکته اتفاق نظر دارند که غذاها از جهت کمیت و کیفیت در امر معالجه و درمان بیماری ها در درجه اول اهمیت قرار دارند. و اگر تدبیر غذایی کافی نباشد از سایر روش های درمانی باید استفاده شود. درباره انواع غذا پیش از این نکاتی آورده شد. حال این سوال مطرح می شود که چرا غذا درمانی بهترین نوع درمان هاست؟

پاسخ به شرح زیر است: هر چه که در بدن وارد می شود ابتدا قوه مدبره بدنیه آن را شناسایی می کند و سپس به فراخور هر یک از خود واکنشی نشان می دهد. اگر ماده وارده، قبلاً در خارج بدن تجزیه و به اصطلاح امروزی یونیزه شده باشد، قوه مدبره بدنیه در مقابل آن ماده، نمی تواند کار چندانی بکند، و به اصطلاح تسلیم عملکردهای آن ماده می شود. به همین خاطر است که مصرف کلیه داروهای شیمیایی که در خارج بدن و در لابراتوارها تجزیه می شوند حتی مصرف ویتامین های سنتتیک اثرات سوئی بر بدن می گذارند. در حالی که اگر قوه مدبره بدنیه قادر به تجزیه ماده وارده شود، می تواند هر یک از اجزای ماده خوراکی را به جایگاهش در بدن برساند و مواد اضافی مضر را با کمک قوه دافعه به یکی از مبادی یا دستگاه های مربوط به دفع فضولات بدن مانند روده ها، کلیه و مثانه، پوست یا … بریزد و بدن را از شر آنها حفظ کند.

غذاهای طبیعی دارای این خاصیت هستند که قوه مدبره بدنیه قادر است آنها را در بدن مدیریت کند و به نفع بدن از خواص درمانی آنها بهره برساند و در ضمن بدن را از شر مواد زاید و مزاحم رها سازد.

شلغم یکی از مواد خوراکی است که بنا بر آنچه گفته شد دارای خواص بسیاری است که تمامی این خواص تنها از طریق دخالت قوه بدنیه نصیب بدن می شود. از طرفی چون در این افراد (که دایماً دچار سرماخوردگی می شوند) به علت معیوب بودن سیکل تغذیه رفته رفته قوه مدبره بدنیه و مزاج جبلی رو به ضعف می نهد، لازم است ابتدا به تقویت قوه مدبره و مزاج جبلی پرداخته شود. برای این هدف به این دسته از بیماران و حتی کسانی که علاقمندند تا فرزندان دلبندشان دچار این نوع از بیماریها نشوند توصیه می کنم از زمانی که شغلم به بازار می آید تا زمانی که یک شلغم در بازار یافت می شود همه روزه بین دو تا چهار عدد شلغم را در برنامه غذایی آنها قرار دهند. در زیر برخی از صور آماده سازی شلغم بیان می شود.

روش های پخت شلغم

• شلغم را در بخارپز قرار دهند و پس از پخته شدن میل کنند.
• شلغم را به طور کامل با نمک بپوشانند و ظرف حاوی نمک و شلغم را روی حرارت بگذارند تا شلغم پخته شود.
• شلغم را همراه کلم، گوجه فرنگی، سیب زمینی، پیاز و مرغ به صورت سوپ بپزند.
• ته چین شلغم: وقتی برنج را آبکش کردند ابتدا کف دیگ را آب و روغن می دهند و سپس یکی دو کفگیر برنج ته دیگ می ریزند، آن گاه گوشت گوسفند یا مرغ خام را روی برنج ها می گذارند و اطرافش را با برش های شلغم خام پر می کنند. سپس یک قاشق گشنیز خشک را روی آنها
  می پاشند. باقی برنج ها را اضافه و طبق معمول دم می کنند.
• نوع دیگر آن است که شلغم را رنده می کنند، کمی روغن زیتون و در صورت نیاز کمی نمک به آن می افزایند و به عنوان چاشنی سر سفره می گذارند.

شلغم با آن که شیرین است یعنی حاوی مواد قندی است ولی هرگز تحت فعالیت اجسام غریبه (میکروارگانیزم های) موجود در هوا فاسد نمی شود. حتی فسادپذیری در خوراکی هایی که با شلغم پخته می شوند بسیار ضعیف می شود.

از خواص شلغم است که باعث ضد عفونی کردن دستگاه هاضمه می شود. وقتی این دستگاه ضدعفونی
می شود، اجسام غریبه داخلی نیز قدرت فعالیتشان را از دست می دهند و در نتیجه بدن نسبت به
بیماری ها مقاوم می شود. مرحوم دکتر سید جلال الدین مصطفوی در مجله دنیای علم درباره افرادی که به طور مکرر بیمار می شوند، می نویسد:

«علت بروز اختلالات گوناگون این است که میکروب هایی که معمولاً در سطح پوست و مخاطهای بدن به حال بی ضرر موجودند، در اثر اشباع شدن بدن از قند که زیر پوست و مخاط ذخیره می شود و آن را به اصطلاح علمی
Stockage Lacunaire گویند، از یک طرف به واسطه غذاهای زیاد که در دسترس آنها قرار گرفته؛ و از طرف دیگر به واسطۀ ضعف قوۀ دفاعی بدن در اثر کمبود ویتامین ث قوت می گیرند و به جان سلول های بدن می افتند و ایجاد ناراحتی ها و عوارض مرض می نمایند. در این صورت البته با آنتی بیوتیک ها می توان این میکروب ها را سرکوب کرد، ولی چون بدن همان بدن است، لذا چند روز بعد همان عوارض و اختلالات پیدا خواهد شد.»

همان طور که استاد می فرمایند چون سیکل تغذیه در این افراد معیوب است حتی آنتی بیوتیک ها قادر به حل مسئله برای زمان زیاد نیستند زیرا سبب برقرار است و آنتی بیوتیک ها قادر به از بین بردن سبب نیستند. استاد نیز دارای عقیده حکمای سلف است که باید درمان ریشه ای باشد و بنابر اعتقاد حکما، درمان یعنی ازاله سبب، و در این افراد چون سبب معیوب بودن وضع تغذیه و هاضمه آنهاست لذا باید درمان ریشه ای یعنی اصلاح تغذیه و هاضمه در آنان صورت گیرد. استاد در این رابطه می نویسد:

«پس منطبق عقل و علم حکم می کند که به معالجات زمینه ای بیشتر اهمیت داده شود». درمان های زمینه ای یعنی درمان های مزاجی؛ زیرا مزاج ضعیف با یک غوره سردی و با یک مویز گرمی اش می کند و سبب بروز بیماری ها یا عوارض شبه بیماری می شود.

در میان مواد غذایی که توان تقویت مزاج و قوه مدبره بدنیه را دارا هستند شلغم یکی از بهترین هاست. وقتی فردی با یک برنامه غذایی منظم به مصرف شلغم در فصول سرد یعنی پاییز و زمستان می پردازد، در واقع مانند کسی است که به
ایمن سازی خانه اش اقدام می کند.»

نهایت آن که اگر شلغم را دو تا سه فصل از سال مرتب مصرف کنند، بدن به قدری تقویت می شود که در مقابل سرماخوردگی و بیماری هایی از این دست مقاوم می شود و دیگر به این بیماری ها یا اصلاً مبتلا نمی شود یا اگر مبتلا شود با اندک تدبیری از آن خلاص می شود.

[1] – کارهایی مانند حجامت، فصد، تدلیک (ماساژ)، جراحی و کلیه کارهایی که به وسیله روش های درمانی که به وسیله دست انجام می شود و نه به واسطه مصرف دارو، تحت نام اعمال یداوی دسته بندی شده اند.