ظرفیت ایجاد چند میلیون شغل مستقیم با توسعه “صنعت گیاهان دارویی”

وابستگی اقتصاد کشور به نفت طی چند دهه گذشته مانع از ظهور و بروز سایر توانمندی‌ها و ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی کشورمان شده‌ است.

یکی از ظرفیت‌های بالقوه و البته عظیم کشورمان که می‌تواند زمینه یک جهش اقتصادی بلند را برای ایران فراهم و به‌تبع آن، منابع سرشار ارزی را نیز نصیب کشور کند، صنعت “گیاهان دارویی” است چرا که ایران یکی از کشورهای منحصر به فرد در زمینه کشت گیاهان دارویی است و تقریباً اکثر گونه‌های گیاهان دارویی دنیا در ایران امکان کشت و تولید دارند!

زیست‌بوم ایران به‌صورت طبیعی خاستگاه 8000 گونه گیاه دارویی بومی است در حالیکه در حال حاضر حتی از یک‌صدم این ظرفیت عظیم و ملی که به‌صورت خدادادی در اختیارمان قرار دارد، استفاده نمی‌شود؛ از سوی دیگر امروز بسیاری از کشورهایی که حتی از حداقل ظرفیت تولید گیاهان دارویی به‌صورت بالقوه برخوردار نبوده‌اند، با حرکت به‌سمت تولید صنعتی و فراوری گیاهان دارویی، تبدیل به قطب تولید و صادرات این محصولات شده‌اند، نمونه بارز چنین کشورهایی، “آلمان” است که طی یک دهه اخیر با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و حرکت در مسیر تولید و فراوری گیاهان دارویی، تبدیل به یکی از قطب‌های اصلی صنعت گیاهان دارویی در سطح جهان شده است!

جالب اینکه گردش مالی آلمان از گیاهان دارویی در سال 2016 به مرز 60 میلیارد یورو رسید در حالی که درآمد کشور ما با وجود اقلیم و پتانسیلهای لازم در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی، تنها از بخش نفتی 32 میلیارد یورو است! یعنی آلمان، دو برابر درآمد نفتی یک سال ایران فقط از طریق گیاهان دارویی درآمد داشته است!

اما به‌راستی علت عقب‌افتادگی شدید کشورمان در صنعت گیاهان دارویی چیست؟! چه موانعی باعث شده که ایران تا به امروز نتواند از حداقل ظرفیت‌های موجود و بالقوه خود در حوزه گیاهان دارویی بهره‌مند شود؟!

برای بررسی ابعاد مختلف این مسئله و سؤالاتی نظیر آنچه در سطور بالا مطرح شد، در تسنیم میزبان “علی ابراهیمی ورکیانی” مشاور ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی و دبیر کارگروه تخصصی توسعه فناوری و کارآفرینی بودیم که بخش نخست این گفت‌وگو با عنوان کشت و توسعه “گیاهان دارویی” چگونه اقتصاد و سطح درآمد مردم ایران را متحول می‌کند؟ منتشر شد.

در ادامه، بخش دوم این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:

تسنیم: بخش زیادی از آسیبهای بهداشتی و فردی ناشی از نوع غذای مصرفی است. آیا پایش و بررسی خاصی برای نظارت بر مواد مصرفی جامعه وجود دارد؟

در کنار تولید داروهای گیاهی تولید مواد خوراکی در جامعه هم باید نظارت و پایش بشود. بزرگسالان می‌توانند با آلودگیهای غذایی کنار بیایند اما کودکان با این موضوع مشکل پیدا می‌کنند. این سمومی که در داخل کشور تولید می‌شود چه کسی نظارت می‌کند و چقدر نظارت می‌شود؟ اینها بحث‌هایی است که همه باید پیگیری کنیم من به سهم خودم مصاحبه و مکاتبه کردم حتی با مسئولین مرتبط مقداری از این محصولات را پایش کردیم تا اینها هم مورد توجه قرار بگیرید. در پایشی که انجام شد با باقیمانده سموم مواجه شدیم.

یکی از رسالت‌های دیگر ما این است که از این محصولات کشاورزی و این گیاهان، آفت‌کش‌هایی تهیه شود که این آفت‌کش‌ها بدون ضرر باشد مثلا شما تقریبا 90 درصد از خربزه‌ها را نمی توانید صادر کنید به خاطر باقیمانده سموم در حالیکه الان با آویشن یک محصولی تهیه می‌شود که سوسک خربزه را از بین می‌برد!

بعد از امنیت و سلامت غذا بر می‌گردیم به اشتغال و کارآفرینی در حوزه گیاهان دارویی. آیا واقعا ما برای دو میلیون یا سه میلیون شغل باید عزا بگیریم؟ این وزارتخانه به آن وزارتخانه باید ارجاع بدهد؟ بنده به عنوان محقق و یک کارشناسی که در تدوین برنامه گیاهان دارویی و سند ارگانیک کشور حضور داشتم به صراحت عرض می‌کنم که این صنعت گیاهان دارویی می‌تواند درآمد بالایی داشته باشد و معادل اقتصاد نفت به اقتصاد کشور کمک بکند.

ما دو کارگروه تشکیل داده‌ایم یکی از این کارگروه‌ها کارگروه توسعه و فناوری است. این کارگروه استانداردهای شغلی را تنظیم کرده‌است، همچنین در زمینه‌های ایجاد شغل با سازمان فنی و حرفه‌ای کشور و وزارت امور کار و رفاه اجتماعی تفاهم‌نامه امضا کردیم. بنابر این به صورت تفکیکی مشخص شده‌است که در زمینه‌های کشت، داشت و برداشت چه شغل‌هایی تعریف می‌شود، در جهاد دانشگاهی چه شغل‌هایی، در بهداشت و درمان چه شغلهایی

تسنیم: شما گفتید دو کارگروه تشکیل شد، کارگروه دیگر چه وظیفه‌ای بر عهده داشت؟

کارگروه دامپزشکی، تجارت و چندین کارگروه دیگر. اما در بحث کارآفرینی همراه کردن فناوری و استانداردهای شغلی مد نظر است. در ستاد بسته‌های فناوری تدارک دیده شده که برای پیدا کردن و شغل در این حوزه کمک می‌کند. در کنار شرکتهای دانش‌بنیانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند بازارها و شتابدهنده‌های تخصصی هم شکل گرفته‌اند که بخشی از این توانمندی‌ها در فن‌بازارهای حاشیه جشنواره دیده می‌شود. در فن‌بازارهاصاحبان ایده و دانش در کنار سرمایه‌گذار جمع می‌شوند و استارتاپی را تشکیل می‌دهند که در آن سرمایه‌گذار نشسته کسی که دانش فنی دارد هم نشسته حقوق دان نشسته و داور هم نشسته و ایده‌ها را بررسی می‌کنند. اگر ایده داوری شد و مورد قبول قرار گرفت سرمایه‌گذار سرمایه‌گذاری می‌کند.

تسنیم: در کنار این حرکت رو به جلو که تبیین شد بد نیست راجع به مشکلات و موانع ورود به این حرفه هم توضیحاتی ارائه شود تا مخاطبان با مشکلات پیش‌رو هم آشنا شوند؛ چرا که همین موانع باعث کندی در حرکت شده‌ است.

رسول گرامی اسلام می‌فرمایند:”‌کسی که بدون علم و آگاهی کاری انجام دهد افسادش از اصلاحش بیشتر است.” باز در یک حدیثی می‌فرمایند :” من از فقر بر امتم نمی‌ترسم اما از سوء‌تدبیر  آنها حذر می‌کنم” ما برای انجام هر کاری باید انتخاب گزینه‌ای مناسب داشته باشیم این را به عنوان یک اصل به شما عرض می‌کنم. هر جا انتخاب گزینه‌ها بر مبنای تخصص افراد بوده موفقیت حاصل شده و هر جا این اتفاق نیفتاده شاهد فقدان موفقیت بوده‌ایم. هر کجا هم برای انتخاب مسئولیتها از نزدیکانشان استفاده کرده‌اند ضربه‌اش را هم دیده‌اند در کنار آن هم باید بحث نظارتی دقیق‌تر باشد.کار را باید به کاردان داد گیر ما این است حضرت رسول ص فرمود من از فقر بر امتم نمی ترسم ترس من از سوء تدبیر است و سوء تدبیر این است که شما در بیمارستان قلب   دندانپزشک را به جای متخصص قلب بگذارید.

چگونه‌است وقتی عده زیادی در هواپیما نشسته‌اند هیچ کدام حاضر به قرار گرفتن در جایگاه خلبان نیستند اما در کشور خودشان را اقتصاددان می‌دانند! استفاده نادرست از افراد خسارات دنیوی و آخرتی به همراه دارد اما واقعا در صنعت گیاهان دارویی و طب سنتی رو به جلو هستیم و قدمهای مثبت و ارزنده‌ای برداشته شده و این سند و نقشه راه که تبیین شده ما را به جای مناسبی می‌رساند من نه تنها ناامید نیستم بلکه آینده خوبی را در حوزه گیاهان دارویی متصور هستم به لطف خداوند تبارک و تعالی.

تسنیم: این سند تا امروز چقدر محقق شده؟

ما تا امروز متناسب با اهدافمان پیش رفتیم و  معمولا در هر جلسه‌ای یک یا دو نفر از اعضای ستاد که نماینده وزارتخانه‌ها هستند گزارش می‌دهند. هر جا چالش داشته باشیم آن نماینده معذب می‌شود که خود را به روز رسانی کند و اگر جایی هم نواقصی ببینیم با وزیر محترم آن وزارتخانه مکاتبه می‌شود تا پاسخگو باشد چون ما هم باید جواب شورای انقلاب فرهنگی را باید بدهیم.

تسنیم: ستاد چه برنامه‌های برای سال آینده دارد؟

یک بحث آمایش بخشی و منطقه را در حوزه گیاهان دارویی مطرح کردیم که این را از طریق نهادهای مرتبط پیگیری می‌کنیم. در این مسیر مرکز گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی کارهایی را انجام داده‌است. ما از اقلیم آب و هوای جهان تقریبا یازده اقلیم را داریم بعضی از گیاهان ما گیاهان انحصاری هستند که روی آنها تمرکز بیشتری صورت می‌پذیرد. این گیاهان هم در سیستان و بلوچستان و کرمان کشت می‌شود.

همچنین اطلس گیاهان دارویی را برای بیش از 16 استان تدوین کرده‌ایم؛ در این اطلس بررسی شده که چه گیاهانی رویش دارند و گیاهان شاخص‌اش کجاست و هم مزیت سنجی کردیم و وضعیت اقتصادی استان‌ها را بررسی می‌کنیم یکی از استانها که بررسی کردیم سیستان و بلوچستان است که الان مزیت نسبی آن استان چیست.

تسنیم: آیا در تسهیلاتی که واگذار می‌کنید به این بحث مزیت نسبی توجه دارید؟ مثلا اگر که یک نفر از سیستان بیاید اینجا و اصرار کند زعفران کشت کند؛ زعفران گیاه استان نیست؛ شما این را در آن تسهیلات دخیل می‌کنید؟

البته وزارت جهاد کشاورزی بیشتر روی کشت، داشت و برداشت تمرکز دارد که برنامه‌هایش باید روی همین اطلس پیش رود. اما در کل مبارزه با خام فروشی از برنامه اساسی ما است اگر کسی به ما اعلام کند می‌خواهم نعنا صادر کنم به هیچ وجه موافقت نمی‌کنیم نه تنها موافقت نداریم بلکه آن سازمانی که می‌خواهد این کار را بکند را برحذر می‌داریم و می‌گوییم شما در داخل کشو‌ر فراوری کنید. ما معتقد هستیم به راحتی بیش از دو میلیون شغل می‌شود در این حوزه ایجاد کرد.

تسنیم: در حوزه‌های آموزشی در چه وضعیتی قرار داریم؟

هم دانشگاه‌های علمی و کاربردی و هم دانشگاه‌های آزاد و دولتی به این عرصه ورود کرده‌اند. از حوزه کشت گرفته تا برداشت و فرآوری محصولات. خیلی از فارغ‌التحصیلان در این حوزه مشغول به کار شدند من خودم که اقتصاد گیاهان دارویی را تدریس می‌کردم بعضی‌ها را دیدم که شرکت تاسیس کردند و درآمد و سوددهی خوبی هم گیاهان دارویی دارد؛ در حال حاضر بیش از 46 دانشگاه، 13 آموزشکاه فنی وحرفه‌ای و 291 مرکز آموزشی در این حوزه فعالیت می‌کنند. با تلاشهایی که صورت گرفته ایران رتبه ششم را در حوزه طب سنتی کسب کرده‌ است که این رتبه با انتشار 1253 مقاله به دست آمده است.

تسنیم: توصیه شما برای کسانی که می‌خواهند به این حوزه ورود کنند و نگاه شغلی دارند چیست؟ کسی که به حوزه گیاهان دارویی علاقه‌مند است باید از کجا شروع کند و چه الزاماتی احتیاج دارد و چه توانمندی‌هایی باید کسب کند آیا به سرمایه قابل توجه نیاز دارد یا نه با دست خالی هم کسی که به این حوزه علاقه‌مند است می‌تواند ورود کند

بر اساس رشته تحصیلی که هر فرد دارد یا دانش آموخته است یا کارشناس است یا دکتر اگر بخواهد در رشته تولید گیاهان دارویی کار کند باید تحصیلات مرتبط داشته باشد. کسی که ورود می‌کند باید حداقل در رشته کشاورزی تحصیل کرده باشد و خلاصه در هر حوزه حداقل یک نفر مرتبط با حوزه فعالیتش در گروه داشته باشد.

به نظر بنده یک تولیدکننده موفق نمی‌تواند صادرکننده موفق باشد باید به شکلی تفکیک و شکل‌دهی شود که برایندش این شود که یک نفر متخصص امور مالی باشد امور مالی را سامان دهد هزینه و فایده را سامان دهد. در نهایت هم بسته‌های کارآفرینی ما به آنها کمک خواهد کرد.

در کنار مباحثی که مطرح شد باید به قسمت بسته‌بندی محصولات هم اشاره کنم. بسته‌بندی بحث بسیار مهمی است الان در کشورمان عده‌ای در بخش بسته بندی فعال هستند؛ من یک آماری دیدم در کشورهای توسعه یافته که شاید بیش از 400 تا 600 هزار نفر در امر بسته‌بندی مشغول هستند الان پسته را ما به چه صورت بسته‌بندی و صادر می‌کنیم؟ زعفران را چطور؟ ما به حوزه بسته‌بندی توجه لازم نکردیم! بسته‌بندی می‌تواند سودآوری خوبی داشته باشد البته شرکتهای دانش‌بنیان به این نقیصه پی برده‌اند و به حوزه بسته‌بندی ورود کردند.

نقص دیگر ما در عرصه صادرات محصولات فقدان استانداردسازی محصولات است؛ باید آزمایشگاه مرجعی ایجاد کنیم که بتواند کار استانداردسازی محصولات را برعهده بگیرد. اگر محصولی استاندارد نباشد توسط مخاطب قبول نمی‌شود و اگر اقتصاد ما دانش‌بنیان نباشد نمی‌تواند شتاب بگیرد؛ اگر معاونت علمی امروز به جایگاه مناسبی رسیده بر اساس این است که به اقتصاد دانش بنیان توجه کرده است و در مرحله بعدی هم افزایی دانشگاهی و پژوهشی، در این روش به جای اینکه دستگاه‌ها رقیب هم باشند و انتزاعی کار بکنند هم‌افزایی می‌کنند و همدلی ایجاد می‌شود.

تسنیم: بخشی از این سیاستها و مراحل اجرایی در نمایشگاه‌ها انجام می‌شود، شما در نمایشگاه گیاهان دارویی برنامه‌ای دارید؟

تلاش می‌شود تمام شرکتهای برتر دانش‌بنیان در نمایشگاه وجود داشته باشند؛ مزیتهاینسبی و پتانسیلهای ایجاد اشتغال در استانها بررسی می‌شود؛ پیش‌بینی شده که برای هر استان یک شتابدهنده داشته باشیم تا به نخبگان و سرمایه‌گذاران استانی کمک کند که این موضوع کمک می‌کند از خام فروشی پرهیز شود و اشتغال روستاییان را در پی داشته باشد.