مبانی کشاورزی بومی – مفتاح هفتم

در قاعده میزان زمین جهت حفر قنات

در این مطلب به بررسی و مطالعه نحوه حفر قناتها در گذشته که از مبادی و اصل بسیار مهم در فلاحت ایرانی بوده است می پردازیم و مطالعه ای خرد و کوتاه در نحوه حفر منابع آبی    می کنیم. این اصول امروزه هر چند اندک ولی بهر حال همچنان مدنظر کشاورزان بومی بعضی از نقاط سرزمین پاکمان قرار می گیرد و هنوز هم کشاورزان کهنه کار و باتجربه که با اصول کشاورزی اسلامی به کشت و زرع می پردازند، این روش ها را به کار می بندند. پس از بررسی و برآورد میزان آب زمین زراعی با یکی از روشهای متداول که در مفتاح قبلی گفته شد اینک بررسی خواهیم کرد که چگونه بر این اساس کشاورزان ایرانی به حفر قنات مبادرت ورزیده و چگونه قنوات را جهت آبیاری اراضی کشاورزی مهندسی می کردند همچنین در مفتاح بعدی به یکی از زیباترین ابزار آلات محاسبه شیب قنات ها می پردازیم.

شیخ در کتاب وزین مفاتیح الارزاق درمورد اصول حفر قنات در زمین ابتدا به معرفت و شناسایی زمین می پردازد و اصولی را که باید در حفر قنات توجه نمود اشاره می کند ایشان می فرمایند«… اول معرفت زمین زمین را لازم است، زمینی را معین نمایند که نشیب و فراز داشته باشد، زیرا که در زمین مسطح یکسان حفر قنوات بی حاصل است. هرگاه زمین را فرازی نبود آب چگونه بر نشیب جاری شود، لا محاله پست و بلندی لازم دارد، بعد از این که به ادویه و آلت امتحان، زمین را معین نمود، یک چاه بر بالای زمین به طرف فراز و بلندی حفر نمایند که به آب برسد، آن را مقطع و انجام قنات قرار دهد( نقطه آغاز قنات) آن وقت با ریسمانی، که یک طرف آن شئ ثقیلی بسته، به ترکیب بُلت کشتی، ( منظور دکل کشتی است) ولی از آن کوچکتر، در چاه انداخته اندازه گرفته که چند زرع حفر شده و به آب رسیده است و به ملاحظه آب کافی و کم آبی که آب بر زمین فرو می رود پنج ذرع مزید اندازه و برآورد چاه نمود، مثلاً اگر چاه پنج ذرع حفر شده و به آب رسیده است، ده ذرع برآورد نماید، بلکه ده زرع اگر شیب دارد علاوه نموده که پانزده ذرع شود. پانزده ذرع را به ریسمان یا نوشتن خط و ثبت نماید، از همان چاه به میزان زمین را سنجیده که آب کجا بر زمین سوار می شود آن را مفتح و آغاز قنات قرار دهد…» سپس در ادامه علت را چنین توضیح     می دهد که «…در این که عرض شد به ملاحظه آب کافی پنج الی ده ذرع علاوه بر برآورد و اندازه بماند، این فقره اهم مهمات و عمده مطلب است. هر گاه این فقره را منظور و رعایت ننماید مخارج کنند، در سال کم آبی آب فرو رود. عامل عمل و آمال تمامی عاطل و باطل خواهد ماند.»

این اصول در حفر قنات امروزه در کشاورزی های مدرن کاملاً از بین رفته منسوخ شده و دستگاه و ادوات کشاورزی جدید به سراغ زمین ها آمده است.کار کشاورزی راحت تر شده، ولی زمین های کشاورزی هر روز درحال از بین رفتن و نابود شدن هستند چون در این روش های اصولی و باتجربه طولانی مدت اسراری نهفته است که در هیچ ماشین و ابزار کشاورزی نوینی این اصول رعایت نشده است.