معرفی کتاب: ذخيره خوارزمشاهى‏

نام كتاب: ذخيره خوارزمشاهى‏

پديدآور: جرجانى، اسماعيل بن حسن‏

تاريخ وفات پديدآور: 531 ه. ق‏

موضوع: مبانى طب- مفردات دارويى- بيمارى ها- داروسازى و صنعت‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: 1

سال چاپ: 603 ه. ق‏

نوبت چاپ: اول‏

ملاحظات: اين نسخه عكسبردارى شده ازنسخه اى است كه در نيمه ربيع الثانى سال 603 كتابت شده است.

کتاب ذخیره خوارزمشاهی 

ذخیره خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی نوشته اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقدیم به قطب‌الدین محمد خوارزمشاه است. ذخیره خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمه اثر گوید:

و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده‌است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[…] و این کتاب چنان جمع کرده آمده‌است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.

ذخیره خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در علم پزشکی .نوشته اسماعیل جرجانی

ذخیره خوارزمشاهی در نه بخش و یک تتمه است که هر یک کتابی است. محتوای کتاب‌ها به بیان نویسنده چنین است:

1.      اندر شناختن حد طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه‌ها و خلط‌ها و مزاجها و احوال و عادتها و تشریح اندامها و یادکردن قوتهای اندامها

2.      اندر شناختن حالهای تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و اعراض و اسباب آن و شناختن نبض و تفسره و شناختن احوال هر چه از تن مردم بیرون آید چون عرق و نفث و بول و غایظ.

3.      اندر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آبها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون شناختن احوال کسوتها و عرها و افرم‌ها و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن و تدبیر فصل و حجامت و دیوجه و حقنه و شیاف و تدبیر اعراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه و غیر آن و همچنین تدبیر حالهای که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان بیماری باشد … و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران.…

4.      اندر استخراج مرض یعنی شناختن هر بیماریی که کدام بیماری‌است و همچنین شناختن نضج و بحرانها و شناختن حال بیمار که چگونه خواهد شد…

5.      اندر یادکرد نتب و احوال و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن و علاج آن

6.      اندر علاج بیماریهای اندامها از سر تا پای

7.      اندر علاج آماسها و ریشها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج اندامی که تباه شود و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم و مانند آن

8.      اندر تدبیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و بشره مردم که آن را زینت گویند

9.      اندر انواع زهرها و پادزهرها

10.  اندر آغاز کردن قرابادین که تتمه ذخیره‌است.

تا کنون دست کم 4 چاپ حروفی (3 چاپ نیمه کاره و یک چاپ کامل) از ذخیره خوارزمشاهی منتشر شده است اما هیچ یک از آنها ویژگیهای چاپی مناسب را ندارد.