معرفی کتاب: کتاب هدایة المتعلمین فی الطب

کتاب هدایة المتعلمین فی الطب

نام كتاب: هداية المتعلمين في الطب‏

پديدآور: اخوينى، ربيع بن احمد

تاريخ وفات پديدآور: قرن 4 ق‏

محقق/ مصحح: جلال متينى‏

موضوع: بيمارى ها

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: 1

ناشر: دانشگاه مشهد

مكان چاپ: مشهد مقدس‏

سال چاپ: 1371 ه. ش‏

نوبت چاپ: دوم‏

 کتاب هدایة المتعلمین فی الطب در زمینه پزشکی، نوشته ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری، ملقب به اخوینی بخاری، است.

از نخستین کتاب‌های پزشکی به زبان پارسی دری، در اواخر قرن چهارم هجری. عکس صفحه اول کتاب.

این کتاب از نخستین کتاب‌های پزشکی نوشته‌شده به زبان پارسی دری بوده که در اواخر قرن چهارم هجری ایران، در عصر شکوفایی علم و تمدن اسلامی، نوشته شده است.احمد الاخوینی البخاری کتاب هدایه المتعلمین را در نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری به درخواست پسرش نوشته است و این کتاب دارای سه بخش و دویست باب است. بخش اول شامل پنجاه و یک باب است. نویسنده در این باب‌ها درمورد ارکان، عناصر، مزاج‌ها، اخلاط، اندام‌های مفرده و اندام‌های مرکبه بدن انسان، نیروها ارواح، افعال، خوراک‌ها و شراب‌ها بحث کرده است و اثرات جسمانی و روانی شراب و انواع آن را مورد توجه قرار داده است. بخش دوم یکصد و سی باب دارد، اخوینی بخاری در این باب‌ها از بیماری‌های مربوط به ناخن پا تا موی سر یعنی طاسی )داءالثعلب( را مورد مطالعه قرار داده و راه‌های درمان آن بیماری‌ها را بیان کرده است. بخش سوم کتاب هدایه المتعلمین نوزده باب دارد. اخوینی در این باب‌ها علل و مبانی تب )حُمَّیات(و انواع آن، اصول و مبانی نبض‌شناسیو بهداشت عمومی را مورد بحث قرار می‌دهد.کتاب هدایه المتعلمین سال‌ها جزو کتب مرجع پزشکی نیاکان ایرانی اسلامی بوده است. یک نسخه از این کتاب در کتابخانه بادلیان آکسفوردانگلستان، یک نسخه در کتابخانه فاتح استانبول، ترکیه، و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه ملک تهران وجود دارد. در سده ششم خورشیدی، نظامی عروضی سمرقندی در چهارمقاله خود از هدایه المتعلمین فی الطب نام برده است.[1]

ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری خود را شاگرد زکریا رازی می‌داند. تاکنون کتاب دیگری از اخوینی بخاری پیدا نشده است. اخوینی بخاری اهل شهر بخارا بوده است. بخارا پایتخت سلسلهسامانیان است. سامانیان جزو نخستین حکومت‌های نیمه مستقل ایرانی بودند که پس از حمله و هجوم اعراب به کشور ایران در نواحی خراسان و ماوراءالنهر تشکیل شدند. پس از استیلای اعراب بر کشور ایران و سقوط سلسله سامانیان، زبان رسمی کشور ایران از پارسی میانه  (پارسی پهلوی) به زبان عربی تغییر یافت و ایرانیان ناگزیر شدند با زبان مهاجمان بیگانه آشنایی یابند. اخوینی بخاری کتاب هدایه المتعلمین فی الطب را در چنین بستر تاریخی به زبان پارسی دری نوشته است.

اخوینی بخاری کتاب را برای استفاده عامه مردم و با انشایی ساده و نسبتاً روان دری تألیف نموده ولی بعضی از اسامی کالبدشناسی و بیماری‌ها را هم به زبان عربی نوشته است. او همچنین به تجربیات خود در درمان بیماران اشاره کرده است. از دیدگاه اخوینی، پزشکی شامل سه بخش بوده است: «امور طبیعی»، «دانستن اسباب»، «علایم و دلایل». از نظر اخوینی بخاری دانش پزشکی دارای دو بخش نظری و عملی است. پزشکی عملی دو وظیفه دارد: نگاهداری تندرستی افراد سالم؛ و بازگرداندن تندرستی به تن بیماران ^[2]در ابتدای این کتاب به بیان ارکان، مزاج، طبایع چهارگانه و کلیات کالبدشناسی و وظایف‌الاعضاء )فیزیولوژی(اشاره شده است و سپس به بیان بیماری پرداخته است و در هر مورد ابتدا تعریف بیماری، سپس علل و علایم و پس از آن روش درمان بیماری بیان شده است؛. در این کتاب بیماری‌های روانی مورد بحث قرار گرفته و نویسنده اشاره می‌کند که در مدت سی سال کار طبابت خود بیماران مبتلا به مالیخولیا را با روش ویژه خود درمان کرده است و به همین دلیل ملقب بهپزشک دیوانگان شده است. بیشتر مطالب کتاب هدایه المتعلمین فی الطب با مبانی علمی کتب پزشکی حاضر هماهنگی دارد. [3]

خط مشی احیای سلامت در بازنشر مطالب مندرج در دیگر منابع