بررسی حمام های باستانی

حمام های باستانی رابه لحاظ ویژگی می توان به دو دسته تقسیم کرد:
۱-بهداشتی و مذهبی (سلامت روح وجسم )
۲-معماری

در دوره باستان حمام ها از سه ویژگی برخوردار بودند:

۱-جنبه بهداشتی -مذهبی
۲-معماری
۳-فرهنگی

ویژگی حمام باستان از جنبه بهداشتی -مذهبی:

دربین اقوام مختلف،از قدیم الایام آئین شستشو،تطهیروغسل از اهمیت بخصوصی برخوردار بوده است،در ایران نیز از روزگاران کهن ،شستشوی بدن از دو نظر اهمّیت ویژه ای داشته است .
نخست از جهت پاکی جسم و دیگر از نظر پاکی روان.

ویژگی حمام باستان از جنبه معماری:

کاوش باستان شناسی سال های اخیر در تخت جمشید موید آن است که در زمان هخامنشی استفاده از نوعی حمام معمول و متداول بوده است.
در کاوشهای تخت جمشید بقایای یکی از حمام های خصوصی این دوره در یکی از کاخهای آن کشف شده است .
این حمام از دوبخش داخلی و خارجی تشکیل شده که توسط پله ای از یکدیگرمتمایز می شود.

ویژگی حمام باستان از جنبه فرهنگی:

آئین زرتشت دیگر پاسخگوی مرحله جدید رشداجتماعی نبود.
هماهنگی رو بنا با پدیده های تازه زندگی اجتماعی نمی توانست با سهولت به بی درد و رنج صورت پذیرد.
این نکته در عهد بلاش مصداق داشت.”بلاش “از مغان بیزار بود.وی کوشید تا رسم مغان براندازد ودر شهرها گرمابه هایی برای استحمام پدید آورد.
بنای گرمابه در حکم گذشت نسبت به هرنشینان بود.بخش بزرگی از مردم شهرها پیرو آیین زرتشت نبودند.برای گروه از مردمان گرمابه ،سنتی رایج و معمول به شمار می رفت و بخشی از زندگی شهری را تشکیل می داد.در شهرهای روم شرقی که در همسایگی ایران قرار داشتند،داشتند گرمابه پدیده ای رایج بود وشهرت بسیار داشت.

دوره عباسیان:

حمام ها را می توان دراین دوره باچهار ویژگی مورد بررسی قرار دارد:

۱-فرهنگی
۲-گرمابدهی
۳-معماری
۴-بهداشت

ویژگی حمام ها در دوره عباسیان از جنبه فرهنگی:

در دوره عباسیان ایجاد حمام ها در شهرهای مختلف دو به گشترش نهاد وطبق مدارک تاریخی در قرن ۵و۶ هجری در قاهره هزار و یکصدو هفتاد حمام وجود داشت.
همچنین درباره حمام های بغداد در فاصله قرن سوم الی ششم هجری که یکی از مراکز هنری جهان اسلام بود نقل قولهای متفاوتی ابراز شده است.
در کتاب “رسوم دارالخلافه”صابی می خوانیم :که تعداد گرمابه های بغداد در زمان معزالدوله هفده هزار و در روزگار عضدالدوله اندکی کمتر از پنج هزار بود و حدود سی هزار کارگر در آنها کار می کردند.
در آن اوقات با وجود آنکه لنگ بستن در حمام در پاره ای از نواحی معمول نبوده است .
در بعضی از شهرها به مشتریان لُنگ می دادند تا ببندند.هنگامی که شیخ ابو سعید ابوالخیر در نیشابور به حمام رفت ،حمامی لنگ پاکیزه ای برای بستن به وی داد.
از خلفای عباسی مقتدی (نیمه دوم قرن ۵ ه .ق )دستور داد کسی بی لنگ وارد حمام نشود.

ویژگی حمام ها در دوره عباسی از جنبه گرمابدهی:

در کتاب آل بویه و اوضاع و احوال ایشان می خوانیم :
…حمام عمومی در شهرها وبه احتمال قوی در روستاها به تعداد کافی وجود داشته است.
گاهی گرمخانه حمام را به قدری گرم می کردند که کسی نمی توانست از شدت حرارت ،در آن مکث کند.
زیر کف این حمام ها آتش می افروختند .
در بعضی از مواقع حمام های عمومی را برای بزرگان قُرق می کردند .دیوار و داخل حمام را رنگ می کردند وبه آن صورت می کشیدند.
صورت کشیدن بالای سر در حمام نیزمعمول بوده ،در جلوی حمام توده ای از خار انباشته می کردند تا آب حمام را با آن گرم کند.

ویژگی حمام ها در دوره عباسی از جنبه معماری:

در کاخ ها و سراهای پادشاهان خلفا و اعیان حمام خصوصی بنا می کردند .در سال ۳۲۲ ه.ق قاهر خلیفه دستور داد حمامهایی به سبک رومی ساخته شود وبلاخره یکی از وسایل عمده تعیین جمعیت هر شهر حمام های آن شهر بود که تعداد مشتریان آن را به دست می آوردند وجمعیت را حدس می زدند که در هر حمام ساکنان چند خانه استحمام می کنند ودر هر خانه بطور متوسط چند تن سکونت دارند .
مجموع آنها جمعیت تقریبی آن شهر بود.

ویژگی حمام هادر دوره عباسیان از جنبه بهداشت:

متصدیان حمام ها به ویژه حمام های بزرگ سعی می کردند با تمییز نگهداشتن حمام خودو ممانعت از ورود افراد ژنده پوش و کثیف از اعتبار حمامشان کاسته نشود واین مورد برای گروهی از مسافران که از راههای دور با ظاهری آشفته وارد شهری می شدند،ایجاد مشکل می کرد.

دوره سلجوقی:

در این دوره حمام ها را می توان با دو ویژگی مورد بررسی قرار داد:
۱-معماری
۲-تزئینات

معماری :در زمان غازان خان به هنگام اقدامات و فعالیتهای عمرانی در کنار هریک از دروازه های تبریز کاروانسراها و حمام هایی جهت تجّار و کاروانیان احداث شد که کاروانیان می بایست ابتدا برای ارزیابی مال التجاره و پرداخت مالیات کالای خود به کاروانسرا رفته وسپس وارد حمام شوند.
در دوره سلجوقی که عصر شکوفایی معماری اسلامی است تحولات چشمگیری ایجاد بناهای عام المنفعه مانند گرمابه ها به چشم می خورد.
گرچه حملات ویرانگر مغول بسیاری از شهرهای آباد عصر سلجوقی را به ویرانی کشاند ولی منابع تاریخی نشانگر آنست که دراین ددوره معماری حمام ها به ویژه در شهرهای بزرگ اهمیت فوق العاده ای یافته است.
۲-تزئینات :کاوشهای باستان شناسی در شهر معروف اسلامی “جرجان”که متجر به کشف یکی از حمام های این دوره گردید موید نظریه مذکور است.
بقایای این حمام در کنار یکی از خیابانهای اصلی شهر قرار گرفته و با مصالح ساختمانی آجر ،آهک و گچ ساخته شده است.
کانال های متعددی از آجر برای آب و فاضلاب آب تعبیه شده که بوسیله تنبوشه های سفالی به داخل گرمخانه جریان داشته است.از اشیاء جالب توجه مشکوفه در این حمام شیشه های مخصوصی بدای حجامت بوده است.

دوره صفوی:
در این دوره که به نام عصر شکوفایی حمام ها شناخته شده است حمام ها را می توان با شش ویژگی مورد بررسی قرار داد:
۱-فرهنگی
۲-معماری
۳-بهداشت
۴-گرمادهی
۵-مذهبی
۶-تزئینات

ویژگی حمام ها در دوره صفوی از جنبه فرهنگی:

در سفرنامه شاردن آمده است که اصفهان به هنگام اقامت وی دارای ۱۶۲ مسجد،۴۸ مدرسه ، ۱۰۸۲ کاروانسرا و ۲۷۲ حمام بوده است.
حمام های زیبای عصر صفویه که هنوز تعدادی از آن در شهرهای مختلف ایران به جای مانده مانند:حمام خسرو آقا و گنجعلی خان نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان این دوره است.
بعداز دوره صفوی احداث حمام به شیوه گذشته ادامه یافت و نمونه های زیبایی مانند حمام وکیل در شیراز.

ویژگی حمام ها در دروه صفوی از جنبه معماری:

حمام ها از آغاز در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت زیادی برخوردار بوده اند وتقریبا یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می شدند .عوامل متعددی در شکل گیری فضاها و بخش های حمام نقش دتشتند که مهمترین آن را می توان تنظیم دما،رطوبت ،مسیر دسترسی و قرارگیری در داخل یک بافت شهری و آبهای روان ایجاد راههای خوجی برای فاضلاب دانست.فضای اصلی هر حمام شامل: بینه ،میان درو گرمخانه می باشد.

ویژگی حمام ها در دوره صفویه از جنبه بهداشت:

حمام ها یکی از ارکان مهم مجموعه شهری و روستایی بوده است.
عموماً ایجاد حمام ها در یک مکان با توجه به تامین آب بهداشتی و خروج فاضلاب وغیره طراحی می شده است.
برای مثال می توان قنات شهرآباد کرمان را که برای تامین مجموعه ها بناهای گنجعلی خان در میدان شهر مظهر شده یادنمود.
اهمیت شستشو به حدی بود که به پاکی و غیر غصبی بودن آبی که مورد استفاده قرار می گرفت توجه بسیاری مبذول می شد.گاهی با وجود آنکه آب نهروان در کنار حمام ها وجود داشت با زدن چاه زه آب حمام ها را تامین می کردندبه گونه ای فاضلاب را از محل دور نگهدارند.

ویژگی حمام ها در دوره صفویه از جنبه گرمادهی:

گرمادهی حمامها شامل:انبار سوخت ،تون (گلخن =آتشدان )آتشدانها ،دودکش ها و گودالی برای جمع آوری خاکستر بوده است.
سوخت حمام ها عموماً خار بیابان ،برگ خشک درختان ،فضولات حیوانی بوده است. معمولاًدر زیر خزینه صفحه ای فلزی یا فلز هفت جوش به قطر ۶۰ الی ۱۱۰ سانتی متر حدفاصل آب و آتش قرارمی گرفت .
در گذشته از نظر فنی نحوه گرما رسانی و یا تامین حرارت حمام ها خوداز تخصص ها بشمار می رفته و معمولاًافراد مطلعی اینکار را انجام می دادند.از جمله این کارها نحوه اجرای آب بندی دیگ تیان،حمام ها بود.

ویژگی حمام ها در دوره صفویه از جنبه مذهبی:
حمام های بزرگ توسط افراد خیّر ساخته می شد و وقف می گردید.حمام های کوچک در روستاها ،توسط افراد حرفه ای ساخته می شد.
حمام های ایران ،علاوه بر ارزش معماری از دیدگاه اجتماعی نیز حائز اهمیت است.
آئین ها و سنت های زیادی در ارتباط با حمام از روزگاران گذشته به ویژه در قرن حاضر پیدا شده که می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست.
بلاخره زمانی حمام های نتصل به هم احداث گردید که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری به غیر از مسدمین تعلق داشت مانند:حمام چهار فصل اراک.

ویژگی حمام ها در دوره صفویه از جنبه تزئینات:

عموماً کف حمام ها با سنگ های مرمر و دگر سنگها آرایش می شده است. جاکفشی ها در اغلب حمام ها از سنگ یا آجر بوده است و برش بالای آن طرحی از قوس های خفته مرسوم بوده است .
از راه حمام ها اغلب از سنگ یا کاشی است وبعضی از راهها با کاشی معرق و هفت رنگ تزئین می شده است .(حمام گنجعلی خان کرمان ) سردر حمام ها ممکن است بسیار ساده و زمانی پر نقش و نگار باشد.در بعضی موارد سردر با آجر و کاشی و سنگ مقرنس کاری شده و گاهی اوقات بسیار ساده وفقط با اندودی از گچ آرایش شده باشد.
مانند:حمام حضرت در تعبیه پهنه سمنان .
آهک بری به صورت ساده و رنگی نیز از جمله تزئینات داخلی مهم حمام ها شمرده می شود وبسیاری از حمام ها از ادوار گذشته با این شیوه آرایش شده است .
حمام کردشت در آذربایجان نمونه جالبی از اینگونه حمام ها است.

حمام های ثبتی در فهرست آثار ملی ایران:

۱-حمام آخوند ۲-حمام آقا تقی اردبیلی
۳-حمام ابراهیم خان کرمان ۴-حمام انصاری۵-حمام اوچ دکان (اردبیل)۶-حمام بازار شاهرود۷-حمام پرهیزگار ۸-حمام پهنه سمنان۹-حمام تاریخی کن
۱۰-حمام تاریخی مرزداران۱۱-حمام جلفا
۱۲-حمام جم ۱۳-حمام چهار درخت (بیرجند)
۱۴-حمام چهار سوق۱۵-حمام چهار فصل اراک
۱۶-حمام حاج آقا تراب (نهاوند)۱۷-حمام حاج تقی عسکر ۱۸-حمام حاجی رئیس ۱۹-حمام حسینه اعظم (زنجان)
۲۰-حمام خان سنندج۲۱-حمام خان یزد
۲۲-حمام خسرو آقا (اصفهان)۲۳-حمام رضی آباد
۲۴-حمام سراب (حمام جلال )۲۵-حمام سلطان میر احمد (کاشان )
۲۶-حمام شاهزاده ها۲۷-حمام شاه علی صفوی
۲۸-حمام شاه (مشهد)۲۹-حمام شیخ بهایی ۳۰-حمام صفا یا حمام حاجی محمد رحیم (قزوین )
۳۱-حمام علیقلی آقا (اصفهان ) ۳۲-حمام فین کاشان ۳۳-حمام قدیمی بازار ۳۴-حمام قدیمی چکنه ۳۵-حمام قدیمی شهر ۳۶-حمام قدیمی شیخ ۳۷-حمام قدیمی ماکو
۳۸-حمام قیصریه ۳۹-حمام کردشت (اهر)
۴۰-حمام کلبغلی خان (ساوه ) ۴۱-حمام کهنه سردشت ۴۲-حمام گلشن لاهیجان
۴۳-حمام گله داری بندرعباس ۴۴-حمام گنجعلی خان کرمان ۴۵-حمام مرمر
۴۶-حمام مصباح کرج ۴۷-حمام مکتب خانه بروجن ۴۸-حمام ملک
۴۹-حمام مهرآباد ۵۰-حمام میرزا رسول

اصطلاحات و واژگان حمام شناسی:

آبزن : ۱-حوض و خزانه حمام ۲-ظرفی فلزی،چوبی یا سفالین به اندازه قامت آدمی.
آتشدان :۱-ظرف و محلی که در آن آتش حمام نهندو برافروزند ۲-تنوره حمام ۳-ظرفی مخصوص که در آن آتش حمام را افروزند.
اجرت: ۱-مزد حمام ۲-کرایه حمام ۳-قیمتی که در مقابل استفاده از حمام برشخص واجب می شود بپردازد. ۴-گاهی اجرت درحمام به معنی پاداش نیز کاربرد داشته است.
استحمام : ۱- به گرمابه رفتن ۲- به حمام شدن
امانتداری :امانتداری در حمام ها و گرمابه ها از آداب بسیار حساس ومهم گرمابه بانان بوده است و آن شغلی است که امانتهای مردم را به ویژه اشیاء نفیس و پول به گرمابه بان و یا امانتدار حمام تا استحمام و خروج از حمام به امانت می سپردند.
انعام :آنچه که زاید برحق اصلی در حمام به گرمابه دار یا کیسه کش به عنوان پاداش دهند.
بوق :۱-بوق روی حمام است ؛مقصود اینکه هرکس حمامی راخلد بوق حمام نیز از اوست.۲-سفیده مهره باشد وآن چیزی است که در حمامها نوازند.
تابلو :پرده های نقاشی داخل حمام را اصطلاحاً”تابلوحمام “گویند،نقاشی روی دیوارهای حمام به فراخور نیاز مزاجی افرادترسیم می گردید که در کتابهای پزشکی همچون حفظ الصحه ناصری (فصل هفتم )گزارش آن آمده است.

توالت ایرانی: توالت واژه ای فرانسوی که در دوره معاصر وارد زبان فارسی شده ودر جامعه متداول گشته است.ودر سرویس های بهداشتی در کنار حمام ،مبال یا مستراح (توالت ایرانی ) را نیز می سازدو آن جایی که در آن فضای حاجت کنند.
توالت فرنگی :واژه فرانسوی توالت که اخیراًوارد فرهنگ زبانی و عمومی فارسی زبانان شده نوعی از مستراح و مبال اروپایی است که در کنار سرویس های بهداشتی شامل وان و دوش حمام ساخته می شود و جزو مجموعه اصلی سرویس بهداشتی محسوب می شود.در ایران اغلب به جای توالت فرنگی ،در سرویس بهداشتی توالت ایرانی کار گذاشته می شود.

تونتاب: ۱-از تون به معنی گلخانه +تاب مخفف تابنده (ازتافتن به معنی روشن کردن ومشتعل کردن )
۲-آنکه تون حمام را سوزاند ، گرم شدن آب خزانه را ۳- گلخن تاب ۴-گلخنی
تون : ۱-سوراخ حمام ۲-به معنی گلخن حمام ۳-گلخن ۴-گلخن حمام ۵-جایی در زیر خزانه آب گرم حنام برای سوزاندن سوخت تا آب خزانه گرم شود. ۶- گولخ
۷-آتشخانه حمامم
تیان :۱-دیگ سرگشاد بزرگ را گویند.۲-دیگ سرگشاد بزرگ که به آن دیگ گرمابه حمام را نیز گفته اند.۳-ظرف بزرگ مفرغین یا مسین که سر آن فراخ تر از تک و بن آن است که بر آتش تون کار گذارند تا آب خزانه حمام گرم کند.
جامه کن :۱-آنجایی از حمام که در آن لباس می کنند و می پوشند .۲-جامه خانه حمام ۳-سربینه ۴-رخت کن در حمام ۵-سربنه حمام

حمام اشتراکی: حمام عمومی
حمام خصوصی :گرمابه ای است که از نظر بافت معماری دارای غرفه ها و اتاقکهای ویژه است که مجزا از سایر غرفه ها و اتاقکها و دارای دوبخش اصلی رختکن و دوش حمام وسکومیباشد.برخی گرمابه ها خصوصی بوده در کنار آن گرمابه عمومی نیز پیش بینی شده است .معمولا به حمام های منازل و مهمانسرا ها و هتل ها،حمام خصوصی اطلاق نمی شود وبه آنها سرویس بهداشتی می گویند و به گفته گذشتگان لفظ عموم “حمام ” بکار نمی رود .
حمام دوشی :استفاده از حمام های دوشی و ساخت آن برای نخستین بار شاید توسط ممتحن الدوله (در دوره قاجار )ترویج و شایع شد.

حمام رفتن :۱-رفتن به گرمابه ۲-در تداول عوام،کنایه از مباشرت و آرمیدن مرد با زن
حمام زنان :۱-مجازاً جای پرشور و غوغا ۲-حمام ویژه زنان
حمام سفری یا حمام بلغار :این حمام را که بدان حمام سفری یا به واسطه استفاده از چرم بلغاری بدان حمام بلغاری یا چادری گویند در دوره ناصری (قاجار )این حمام سیار در سفرهای شاهانه کار برد وسیع داشته است.
ترتیب حمام سفری چنین بود :دوخیمه متصل به یگدیگر در پشت سراپرده شاه بر پا می ساختند که یکی به جای رختکن و دیگری برای استحمام بود بر کف چادر مخصوص حمام،فرشی یکپارچه از چرم بلغاری گستردندوحوضچه ای همانند حمام های فرنگی که آن نیز از بلغاری بود. در وسط می نهادند واز آب حوش لبریزش می ساختند.

حمام گرفتن :۱-اصطلاحی جدید برگرفته از زبانهای خارجی ۲-حمام رفتن ۳-استحمام ۴-بدن خودرا شستشو دادن
حمام و توالت :در قدیم حمام و توالت منازل در بخشی از حیاط مستقر بوده و فاصله ای با فضای زندگی می چسبد ولی مردم خودرا که شامل بینه باسکویی که زیر آن خالی است ومحل دوش که همان گرمخانه است و به وسیله میان در (در این حالت تبدیل به یک در با ورقه حلبی می شود ) مرتبط می گردد حفظ می کند .سپس سکو حذف و خود بینه و گرمخانه تبدیل به یک فضا می شود.
حمام وقفی :نوعی گرمابه است که از نظر حقوقی در آمد حاصل از آن وقف امور عام المنفعه و یا جهت امور خیریه مساجد و مسایل مذهبی باشد . این حمام های وقفی اغلب در مجموعه های تاریخی در کنار مسجد و بازار و آب انبار و خانقاه ساخته می شود.