نام كتاب: آبله و سرخك( ترجمه الجدري و الحصبة)
پديدآور: رازى، محمد بن زكريا- مترجم: نجم آبادى، محمود
تاريخ وفات پديدآور: 313 ه. ق‏
موضوع: بيمارى ها
زبان: فارسى‏
تعداد جلد: 1
ناشر: دانشگاه تهران‏
مكان چاپ: تهران‏
سال چاپ: 1371 ه. ش‏
نوبت چاپ: سوم‏
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 1
مقدمه چاپ اول‏
بسمه‏تعالى‏
قبل از آنكه به معرفى كتاب (الجدرى و الحصبه) «آبله و سرخك» تأليف ابو بكر محمد زكرياى رازى طبيب و فيلسوف و شيميست بزرگ ايرانى بپردازم، لازم دانستم، شمه‏اى از تاريخ شناسائى مقام علمى رازى در دنيا بنظر خوانندگان اين رساله برسانم.
شناسائى مقام علمى ابو بكر محمد زكرياى رازى از موضوعاتى است، كه مدتها مطمح نظر تذكره‏نويسان و علماء و اطباء جهان قرار گرفته و عده‏اى از محققين و دانشمندان را بخود مشغول كرده است.
اين امر پس از فوت رازى و يا در دوران رازى شروع شده است، بدين معنى كه چون وى طبيبى بوده كه با تجربه سروكار داشته و از طرفى شيميست كم‏نظيرى بوده بعلاوه در دوران حياتش شاهكارهاى علمى و درمانى كم نظيرى نموده است كه مشهور خاص و عام گرديده، از آن گذشته براى يافتن ساده حياتى بزرگ اكسير اعظم(Elexir) كه پيرى را بجوانى و حجر الفلاسفه(9 Pierre phi losoplale) كه مواد را به طلا مبدل نمايد و اين امر مورد نظر همگان مخصوصا فرمانروايان و بزرگان بوده، وى چنانكه بايد مشهور و مشار بالبنان گشته، خاصه آنكه شاهكارهاى علمى و طبى وى در قلمرو حكومت اسلامى شرق شهرتى بسزا داشته و اين‏همه معارض كه در تاريخ زندگى رازى مى‏بينيم و يا حكاياتى كه از زندگى وى نقل مى‏كنند همه دال بر آن است كه رازى در زمان حيات مشهور بوده است.
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 2
اولين دفعه پس از مرگ وى ابن النديم صاحب الفهرست مقام علمى و آثار استاد را در كتاب خود متذكر گرديده است، اما آنكه بيشتر و بهتر آثار رازى را در جهان شناسانده، ابو ريحان بيرونى است كه رساله مخصوصى درباره آثار و مولفات وى برشته تحرير درآورده، كه در تاريخ تمدن اسلامى از آثار بسيار ارزنده است، چرا كه دانشمندى بمانند ابو ريحان با آن همه مقام بزرگ علمى از محمد زكرياى رازى يادآورى بسيار دانشمندانه نموده و شايد اولين دانشمندى در تمدن اسلامى باشد كه يكى از مؤلفاتش درباره آثار و مؤلفات دانشمند قبل از خود بوده است.
از آن پس آثار و كتب و تجارب علمى و طبى رازى در دنياى متمدن آن زمان پراكنده شده و شهرت يافته است.
كتب و آثار وى پس از آنكه مدتى در ايران و حكومتهاى اسلامى شرق مورد استفاده طالبين گشته به اروپا رخنه نموده و مخصوصا در ايطاليا و فرانسه مورد نظر بوده و تا قرن هفدهم از اين آثار استفادات كامل مى‏شده است.
مطلبى كه ذكر آن در اين قسمت بسيار واجب است آنكه، تمام اين شهرتها و احراز مقام ارجمندى كه رازى چه در دوران حيات و چه پس از آن يافته، نتيجه و ثمره نبوغ ذاتى خود بوده بدون آنكه مناصب ديوانى مهمى داشته باشد، برخلاف بعضى پزشكان كه بر اثر طبابت مخصوص سلاطين و فرمانروايان مقدارى از شهرتشان مديون نزديكى به آنان بوده است.
به‏هرحال پس از بيرونى ابن جلجل اندلسى در كتاب خود «بنام طبقات الاطباء و الحكماء» و قفطى در كتاب ارزنده خود بنام «اخبار العلماء باخبار الحكماء» و پس از وى ابن ابى اصيبعه در كتاب ذى قيمت خود بنام «عيون الانباء فى طبقات الاطباء» درباره مقام استاد و آثار وى كما هو حقه و ينبغى از عهده امر برآمده‏اند.
در غرب عده‏اى از دانشمندان از قرن دهم تا قرن شانزدهم به ترجمه و اقتباس كتب اطباء اسلامى برآمده‏اند، بمانند ژربردرياك (1003- 930 ميلادى)(Gerbert d’Auriac) كه اطلاعات طبى اسلامى را به اروپا بسوقات برده، پس‏
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 3
از وى قسطنطين آفريقائى (1087- 1010 ميلادى)(Constantin L’Africain) به ترجمه كتب طبى به لاتينى برآمده، آنگاه آرشوك ريموند(Archeve ?que Raymond) دنباله كار هاى او را گرفته است تا نوبت به ژراردوكرمن(Ge ?rard de Cre ?mone) مترجم بزرگ ايطاليائى مى‏رسد. وى براى اولين مرتبه حاوى و منصورى رازى را به لاتينى ترجمه كرد كه مورد استفاده طالبين علم طب در دانشگاههاى ايطاليا و فرانسه و بالنتيجه ديار غرب گرديده است.
پس از ژرار دوكرمن ديگر مترجمين دنباله كار او را گرفته كه قسمتى از آن در معرفى رساله «آبله و سرخك» خواهد آمد.
تحقيقات و تتبعات درباره مقام و آثار رازى در شرق و غرب بموازات يكديگر ادامه داشته، و اين شناساندن به طالبين و عشاق علم بنحو بسيار شايسته در دنياى متمدن از سال 1486 ميلادى در اروپا شروع گرديده كه كتاب حاوى (الجامع الحاضر لصناعة الطب) در شهر برشيا(Brescia) از شهرهاى ايطالياى شمالى بلاتينى ترجمه و بنام(Continens -Razis) و بعدا در سال‏هاى 1509 و 1542 ميلادى در و نيز (از شهرهاى شرقى ايطاليا) چاپ شده است.
دومين كتابى كه از رازى در دنيا بحيله طبع آراسته شده منصورى است (سال هاى 1487 و 1510 ميلادى در ايطاليا) و سومين آنها كتاب «آبله و سرخك» مى‏باشد و آن بسال 1498 ميلادى است كه شرح آن بيايد.
بارى بدين نحو استفاده از ترجمه آثار رازى بصورت كتاب چاپ شده (قبلا از نسخ خطى استفاده مى‏شده است) در دنياى غرب كه تجدد (رنسانس) علوم جنبش خاصى يافت، عملى گرديد و اين استفادات بطور رسمى مستند و مستدرك از كتب وى بعمل آمد و چندين قرن در اروپا با منتهاى اقتدار باب بوده است.
از قرن شانزدهم تا اوائل قرن بيستم تحقيقات سابق درباره رازى در اروپا دنبال شده، منتهى از اواخر قرن نوزدهم ببعد محققين اروپائى ضمن برخورد
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 4
به آثار وى نتايج بسيار ارزنده‏اى از خود بيادگار گذارده‏اند كه نتيجه آن ترجمه بسيارى از كتابها و رسالات و مقالات رازى است.
(براى اطلاع بيشتر رجوع شود به مؤلفات و مصنفات ابو بكر محمد زكرياى رازى تهران، 1339 شمسى انتشارات دانشگاه شماره 500).
در ميان دانشمندان اروپائى معاصر دو نفر درباره رازى و شناساندن مقام وى حقى عظيم بر اين امر دارند، آندويكى يوليوس روسكاى آلمانى(Julius Ruska) و ديگرى پاول كراوس آلمانى‏Paul Kraus مى‏باشد.
شادروان روسكا براى شناساندن رازى به عالميان خدمتى عظيم نشان داد و تعداد زيادى مقالات و رسالات درباره رازى از خود بيادگار گذارده است كه شرح آن در اين مختصر نگنجد.
مرحوم پاول كراوس نيز خدمات بسيار ارزنده‏اى كرده و علاوه بر انتشار مقالات كه نتيجه تحقيقات و تتبعات خود و دنباله كارهاى روسكا مى‏باشد، رساله «فهرست كتب محمد زكرياى رازى» را كه بيرونى تاليف كرده با شرح حال و طبقه‏بندى آثار استاد را بسال 1936 ميلادى، همچنين يازده رساله فلسفى و اقوال و نظرات مربوط به رازى را تحت عنوان «رسائل فلسفيه» بسال 1939 ميلادى با حواشى و ملحقات و تصحيحات لازم بچاپ رسانده است.
اما در كشور ما از فريب چهل سال قبل باين طرف جنبش مطالعات و تحقيقات مربوط به رازى شروع گرديده و اين جنبش از طرف دانشمند محقق آقاى سيد محمد محيط طباطبائى و شادروان دانشمند معاصر عباسى اقبال آشتيانى افتتاح شده است، كه هر دو الحق خدمات ارزنده‏اى جهت شناساندن رازى و فتح باب تحقيقات را براى ديگران باز، يا بهتر بيان داريم راه را براى منظور بالا جهت ديگران هموار نموده‏اند.
بارى پس از دو محقق بالا دنباله اين تحقيقات ادامه يافته و عده‏اى نيز آثار و مؤلفات و نظرات رازى را تجزيه و تحليل و ترجمه نموده‏اند يا آنكه بصورت مقالات چه در جرائد و چه در مجلات و يا بصورت سخنرانى بهم‏ميهنان و دانشمندان دنيا نشان دادند.
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 5
امسال نيز بهمت دانشگاه تهران و كميسيون ملى يونسكو و عده‏اى از محققين تعدادى از رسالات و آثار وى تجزيه و تحليل و تلخيص و ترجمه گرديده، كه اميد است در موقع جشن بزرگداشت استاد حق مختصرى از وى ادا گردد.
رساله آتى كه از نظر خوانندگان مى‏گذرد بنام «كتاب الجدرى و الحصبه» يا «رسالة الجدرى و الحصبه» است، كه ترجمه آن «آبله و سرخك» مى‏باشد و از اهم كتب مفيده ابو بكر محمد زكرياى رازى است.
مورخين و تذكره‏نويسان از اين رساله يا كتاب در كتب خود بسيار ياد كرده‏اند ابن النديم صاحب الفهرست و ابو ريحان بيرونى در رساله‏اى كه از كتب و آثار رازى تاليف نموده و جمال الدين قفطى در اخبار الحكماء آن را تحت عنوان «كتاب الجدرى و الحصبه» ولى ابن ابى اصيبه در عيون الانباء فى طبقات الاطباء بنام «مقاله فى الجدرى و الحصبه» اسم برده‏اند.
كتاب بالا يكى از ارزنده‏ترين يا ارزنده‏ترين اثر رازى است و از نظر آنكه محمد زكرياى رازى اولين طبيبى است كه دو بيمارى آبله و سرخك را بخوبى شناخته و از عهده وصف آنها بسيار نيكو برآمده بدين لحاظ اين كتاب مقام بزرگى در عالم طب پيدا كرده است.
از نظر تاريخ طب اين كتاب در ميان كتب طبى اسلامى بسيار مهم و معتبر است، چرا كه اولين شرحى كه با كمال دقت و سادگى و تحقيق از دو بيمارى آبله و سرخك در عالم بيان شده توسط طبيب بزرگ ايرانى بوده است.
از نظر فن طبابت، كتابى است بسيار نفيس كه در آن رازى مجموعه تجارب و ملاحظات يك طبيب مجرب كه بيماران را با تعمق فوق‏العاده ديده، سپس نتايج گزارش آنان را در آن نگاشته و سير هر دو بيمارى را از ابتدا تا انتها بسيار منظم برشته تحرير درآورده است.
اين كتاب را سابقا بنام كتاب طاعونى مى‏شناختند زيرا كه مترجم آن ژ. والا
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 6

( G. Valla )
آن را تحت عنوان(De Pestilentia) نام داده است. مقالات و ابواب كتاب آبله و سرخك تمام از دوره كمون و سرايت و دوره بيمارى و بحران و خطرات و عواقب و تقدمه المعرفه و درمان و احتراز بيمار از غذاها و جميع مسائل مربوط به اين دو بيمارى را بمانند كتب طبى امروزى كه يك‏يك مباحث بيمارى را جداگانه با شرح كامل بيان مى‏گردد، ذكر كرده است.
بسيارى از مورخين و مطلعين غربى را عقيده آن است كه كتاب «آبله و سرخك» رازى بزرگترين مؤلفات وى مى‏باشد و نسبت به اين كتاب اهميت فوق‏العاده قائل مى‏باشند.
براى نمونه ترجمه عبارتى كه كاستيليونى استاد تاريخ طب پادوا (ايطاليا) در كتاب نفيس خود بنام «تاريخ طب» درباره اين كتاب نگاشته نقل مى‏كنيم:
«از نظر تاريخ طب مهمترين اثر رازى كتاب تاليفى وى در باب آبله و سرخك است كه ابتدا بنام «كتاب طاعونى»(Le Livre de Pestilence) انتشار يافته و اولين دفعه در شهر و نيز بسال 1498 چاپ شده است.
«اين كتاب تحقيقا براساس تجارب و ملاحظات شخصى طبيبى عملى است، كه بيمار را عميقا معاينه نموده كه نتيجه تجارب بسيار دانشمندانه‏اش مى‏باشد. اين كتاب اولين اثر مطالعه‏اى و دقيقى است كه ما درباره بيماريهاى عفونى مى‏بينيم»
اول دفعه اين كتاب توسط ژ. والا بسال 1498 ميلادى در شهر و نيز(Venise) به لاتينى تحت عنوان(De Pestilentia) و سپس بسال 1548 ميلادى توسط(V .Jaque Goupyl) به يونانى و بسال 1558 ميلادى لاتينى آن بزبان فرانسه توسط(Collin) در شهر پواتيه (فرانسه) و آنگاه بسال 1766 توسط مد(Mead) و جان چنينگ(Jean Channing) بزبان انگليسى در انگلستان و بسال 1768 ميلادى توسط ژ. ژ. پوله(J .J .Paulet) بفرانسه و در سال 1848 ميلادى از طرف انجمن سيد نهام(Seydenham) توسط گرين‏هيل(Greenhill) و بسال 1866 ميلادى ترجمه لاتينى آن در لندن تجديد چاپ و در سال 1872 ميلادى اصل رساله عربى در بيروت توسط وان ديك‏
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 7

( Van Dyck )
چاپ گرديده است، كه اين ترجمه فارسى از روى همين كتاب است.
ايضا در سال 1911 ميلادى كتاب توسط ك. اپيتس(K .Opitz) به آلمانى ترجمه و چاپ شده است.
از آن گذشته اين كتاب قريب چهل مرتبه در شهرهاى بال (سويس-(Ba ?le و گوتينگن (آلمان-(Go ?ttingen و لندن و پاريس چاپ گرديده است.
بنابراين بنظر مى‏رسد كه تعداد ترجمه‏ها و چاپهاى كتاب آبله و سرخك بيش از عده زيادى كتب طبى در تمدن اسلامى مى‏باشد و اين مطلب بزرگترين مزيت تأليف رازى است.
امسال كه جشن بزرگ داشت رازى از طرف دانشگاه تهران و كميسيون ملى يونسكو بعمل مى‏آيد، توفيق رفيق گرديد كه اين كتاب نيز بفارسى ترجمه گردد.
اكنون اين امر جامه عمل بخود پوشيده و رساله آتى حاضر و تقديم ارباب فضل و دانش مى‏گردد، اميد است قبول افتد، ضمنا از دانشمندان تمنّى دارد اگر اشتباهى در آن ملاحظه فرمودند بنده ناچيز را مطلع فرمايند.
در اين مقدمه بر خود فرض مى‏دانم از كومك‏هاى ذى قيمت استاد جلال الدين همائى كه در اصطلاحات طبى و فنى اين رساله با اين جانب منتهاى همكارى را كرده‏اند تشكر نمايم.
همچنين از آقايان دكتر عبد العلى علوى و سيد جعفر غضبان كه با اين جانب كومك نموده‏اند تشكر مى‏كنم.
تهران آذرماه 1343 دكتر محمود نجم‏آبادى‏
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 9
بنام خداوند بخشاينده مهربان‏
مقدمه چاپ دوم كتاب‏
پس از چاپ اول متن و ترجمه كتاب «آبله و سرخك» كه به سال 1344 شمسى از طرف دانشگاه تهران انتشار يافت، تاكنون كه سال 1364 هجرى شمسى است بالغ بر ده سال مى‏گذرد كه كتاب مزبور منتشر شده است و طبيعى است كه در اين مدت كتاب ناياب شد.
گرچه در مقدمه چاپ اول شرحى مبنى بر اهميت كتاب «آبله و سرخك» تأليف رازى نگاشته شده، اما از آنجا كه از مطالعه كتاب چنين مستفاد مى‏گردد كه گفته‏هاى رازى در قريب هزار و دويست سال قبل با موازين كنونى طب چندان تفاوت و تباين ندارد و عده‏اى از پزشكان و محققان طالب آن بودند، بدين جهت به همت اولياء محترم چاپخانه دانشگاه تهران مبادرت به چاپ دوم كتاب گرديده.
از سال 1344 يعنى سال چاپ ترجمه كتاب و متن آن طى مسافرتهائى كه به خارج از كشور شد و شركت در كنگره‏هاى تاريخ طب و استفادات از كتابخانه‏هاى بزرگ دنيا دريافتم كه هر قدر درباره اين كتاب تحقيق شود ارج و مقام والاى آن روشنتر خواهد گرديد.
بدين لحاظ تا آنجا كه براى اين جانب مقدور و ميسور بود، از اسناد و مدارك و ترجمه‏هاى مربوط به كتاب «آبله و سرخك» رازى استفادات زيادى بعمل آمد.
اكنون كه اين مختصر به عنوان مقدمه چاپ دوم قلمى مى‏گردد، بر بنده معلوم شد كه بازهم حق مطلب تا آنجا كه مايل بودم درباره كتاب ادا نشده است و براى آنكه اين امر صورت تحقق بخود گيرد باز هم بايد دنباله مطالعات را ادامه دهم و اگر از همكاران به ادامه اين امر اشتياق باشد، چه بهتر كه حق مطلب خوب‏تر انجام شود.
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 10
اصولا براى شناسائى مقام طبى و علمى رازى بايد ساليان دراز عده‏اى از محققان بنشينند و در اين امر عظيم همت گمارند شايد بتوان كارى عظيم انجام گيرد.
اگر روزى مقرر شد كه به اين امر خطير دست زده شود بطور خلاصه عرض مى‏شود:
كه تعداد مصنفات و مؤلفات رازى در علوم مختلفه قريب دويست و هفتاد دو يا دويست و هفتاد سه مى‏باشد. از اين تعداد بالغ بر صد عدد آن در رشته طب و فنون وابسته بدان است. همين تعداد بيش از ده‏ها هزار صفحه مى‏باشد. من باب مثال آنكه متن كتاب حاوى رازى كه در حيدرآباد دكن هندوستان از روى نسخه قديمى (كتابخانه اسكوريال اسپانيا) چاپ شده در بيست و دو مجلد مى‏باشد كه چند هزار صفحه را دربردارد.
قطعى است مطالعه چنين كتابى كه پيشرو كتابهاى طبى در تمدن اسلامى است و قبل از كتاب «ملكى» (يا كامل الصناعة الطبيه الملكى) تأليف على بن عباسى مجوسى اهوازى ارجانى و كتاب «قانون» شيخ الرئيس ابو على سيناست و در حقيقت بايد گفت اين دو دانشمند از كتاب حاوى رازى براى تصنيف كتابهاى خود بسيار متأثر شده‏اند، وقت بسيار لازم است تا محتوى و مفاد كتاب روشن شود. پس خوانندگان اين كتاب خواهند دريافت كه در باب مقام علمى (مخصوصا طبى) رازى وقت بسيار لازم است تا كارى شسته و رفته انجام شود.
حال اگر مقرر شود ساير مؤلفات و مصنفات رازى در علوم مختلفه از قيل حكمت و و نجوم و هيئت و ماوراء الطبيعه و الهيات و طبيعات و ساير علوم مد نظر گرفته شود محققان براى تشريح و تجزيه و تحليل آنها بايد چندين ده سال وقت صرف كنند تا نتيجه مطلوب حاصل گردد.
راه دور نرويم درباره همين كتاب «آبله و سرخك» كه از مهمترين و- ارجمندترين و اگر راه غلو نرفته باشيم پرارزش‏ترين مصنفات رازى است و اقلا سى بار به زبان- هاى مختلفه ترجمه و چاپ شده است باز هم اگر مداقه بيشترى به عمل آمد، بسيارى از مطالبى كه رازى در دوران خود آورده و عموما مبنى بر تجربه و درمان بيماران‏
آبله و سرخك (ترجمه الجدري و الحصبة)، مقدمه، ص: 11
بوده، ممكن است تا حدودى مقام وى در طب روشن گردد.
مطلب و گفتنى در باب رازى و خدماتش بهمين مختصر كافى نيست و اميدوارم باز هم در فرصت مناسب و در چاپهاى آتى و ساير رسالات رازى كه در دست اقدام دارم حق اين طبيب بزرگ ايرانى را تا آنجا كه ممكن باشد ادا كنم.
در اينجا متذكر مى‏گردم:
اول دفعه اين جانب در سال 1318 شمسى كتابى تحت عنوان «شرح حال و مقام محمد زكرياى رازى» را به چاپ رساندم كه مورد اقبال دانشمندان كشور قرار گرفت.
آن‏طور كه در آن موقع تصور مى‏كردم، آنكه كتاب تا اندازه‏اى جامع باشد، ولى بعدا دريافتم كه كتاب قطره‏اى از درياى بزرگ دانش رازى است.
لذا درصدد برآمدم كه درباره رازى بيشتر تحقيق كنم و چون با مؤلفات و مصنفات وى كمى آشنا شدم به سال 1339 شمسى كتابى تحت عنوان «مؤلفات و مصنفات ابو بكر محمد بن زكرياى رازى» ضمن سلسله انتشارات دانشگاه به شماره 500 منتشر كردم.
كتاب اول يعنى شرح‏حال و مقام محمد زكرياى رازى و كتاب دوم كه مؤلفات و مصنفات ابو بكر محمد بن زكرياى رازى باشد، هر دو ناياب شد كه اميد است تجديد طبع گردد.
پس از آن در جشن هزار و يكصدمين سال رازى ترجمه كتاب «آبله و سرخك» و «سى و سه حكايت طبى رازى» تحت عنوان «قصص و حكايات المرضى» كه در ابتداى- كتاب حاوى رازى بود تهيه كرده كه به شماره‏هاى 1040 و 940 از طرف دانشگاه تهران به چاپ رسيد، ولى بايد اقرار كرد كه تمام آنها نخواهد توانست مقام علمى و طبى رازى را كما هو حقه به خوانندگان بشناسانند، بلكه راهنمائى براى آيندگان خواهد بود.