نقش تحصیلات زنان در پازل “کاهش جمعیت” کشور/ به میدان آمدن نسلی که مسئولیت‌پذیر نیست!
یک پژوهشگر حوزه جمعیت گفت: دانشگاههای ما تناسبی با بازار کار ندارند، از طرفی نسلهای ما به‌دلیل بیگانگی با فرهنگ کار، مسئولیت‌پذیر بار نمی‌آیند! تراکم جمعیت در شهرها و عدم ساماندهی خدمت سربازی از جمله مواردی هستند که به‌روی کاهش جمعیت اثرگذارند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران پویا؛ دلیل مؤثر بودن برنامه کنترل جمعیت در دهه هفتاد به‌کارگیری همه ساختارها و امکانات ارگانهای مختلف بود! تأثیر این برنامه به فاجعه کاهش شدید نرخ رشد (زیر یک درصد) و نرخ باروری (زیر 2 فرزند) منجر شد!
در زمان حاضر هم اگر بخواهیم مسئله جمعیت حل‌وفصل شود ناچاریم از همه ساختارها استفاده کنیم؛ در این رابطه طرح “جوانی جمعیت و حمایت از خانواده” در فرصت بررسی در کمیسیون مشترک مجلس شورای اسلامی قرار دارد؛ کمیسیون مشترک حول محور جمعیت شکل گرفته و متشکل از نمایندگانی از 8 کمیسیون مختلف مجلس است.
به‌دلیل فرابخشی بودن موضوع جمعیت، علاوه بر پیشنهادات نمایندگان کمیسیونهای مختلف، باید اساتید و صاحب‌نظران حوزه جمعیت نیز پای کار بیایند و طرح مذکور را اصطلاحاً حسابی چکش‌کاری کنند، این کار از تلف شدن بیشترِ فرصت جمعیتی کشور جلوگیری می‌کند و کارآیی قانون تدوین‌شده را افزایش می‌دهد.
نهضت سوادآموزی، جهاد سازندگی، وزارتخانهها، ائمه جمعه، حوزه‌های علمیه و به‌طور کلی همه ساختارها در دهه 70 به‌اشتباه برای کنترل جمعیت به میدان آمدند حالا نیز برای خروج از این بحران راهی غیر از این کارساز نخواهد بود!
به‌بهانه بررسی “طرح جوانی جمعیت” با “دکتر حسین مروتی” پژوهشگر حوزه جمعیت گفت‌وگویی انجام دادیم که در آن به مسائل و موانع دیگر سر راه رشد جمعیت نیز پرداخته شده است:
تسنیم: مشکل مهمی که در دوره‌های پیشین در مورد طرح “جمعیت و تعالی خانواده” مجلس مطرح می‌شد، بار مالی زیاد و عدم تعیین منابع تأمین آن بود، آیا این مشکل در نسخه جدید رفع شده است؟
در طرح “جوانی جمعیت و حمایت از خانواده” منابع مالی لازم مورد توجه قرار گرفته است؛ از این رو ان شاء الله به مشکل اصل 75 قانون اساسی برخورد نخواهد کرد.
تسنیم: داشتن ضمانت اجرایی برای چنین قوانینی بسیار مهم است؛ نظارت مستمر یکی از روشهایی است که تا حدی آینده اجرایی قوانین را تضمین می‌کند و موجب می‌شود قوانین به حال خود رها نشوند.
بله! نکته دیگری که به‌خوبی در طرح لحاظ شده همین است و ساختارهایی که باید به‌روی اجرای این قانون نظارت کنند تعیین شده‌اند، به این معنی که از درون ساختار دولت، وزارت کشور نقش نظارتی خواهد داشت و همین‌طور ستادی که در ساختار دولت تعیین شده است، هماهنگی‌های لازم را به‌وجود خواهد آورد؛ ستادی نیز درون شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تعبیه شده است، علاوه بر این مجلس نیز بر اساس وظیفه ذاتی خود باید با دریافت گزارشها به‌روی قوانین نظارت داشته باشد، در واقع یک نظارت چندلایه طراحی شده است.
تسنیم: مشوقهای طرح با توجه به ظرفیتهای موجود در کشور، قابلیت اجرایی دارند؟
مشوقهای در نظر گرفته‌شده در طرح به‌اندازه‌ای هستند که بتوانند تأثیرگذار باشند، در نظر گرفتن مشوقهایی بیش از این مقدور نبود و ممکن بود کشور در مقاطعی از عهده اجرای آنها برنیاید؛ به‌نظرم اگر عزم اجرا در دولتی‌ها وجود داشته باشد در سال آینده این مشوقها می‌توانند به‌صورت تمام‌عیار اجرایی شوند.
نکاتی هم پیرامون جهت‌دهی این مشوقها مطرح است و به‌نظر بنده باید فکری کرد که اقشار مستضعف جامعه مثل کارگران فصلی و آنهایی که نه کارگر رسمی هستند، نه جواز کسب دارند و نه حتی بیمه هستند شناسایی شوند و به‌طور ویژه مورد حمایت قرار بگیرند، حمایت از فرزندآوری روستاییان نیز باید به‌صورت خاص پیگیری شود.
تسنیم: نسخه جدید طرح نسبت به قبل دستخوش تغییرات زیادی شده است؛ آیا موارد خوبی در نسخه‌های قبلی بوده که در طرح حاضر حذف شده باشد؟
بله! در نسخه‌های قبلی موارد خوبی وجود داشت که متأسفانه در نسخه فعلی وجود ندارد؛ برای مثال واگذاری زمین به خانواده‌های صاحب فرزند بود که به‌بهانه اجرایی نبودن از طرح کنار گذاشته شده است؛ در زمان حاضر زمینهای ملی زیادی وجود دارد که قابلیت واگذاری دارند؛ اگر به این مسئله پرداخته شده بود می‌توانست خیلی کمک‌کننده باشد.
موارد دیگری هم وجود دارد که یا به آنها پرداخته نشده و یا خیلی کم به آنها پرداخته شده است؛ به‌عنوان نمونه می‌توان به مسئله ساماندهی اشتغال و تحصیل بانوان اشاره کرد، عمده بار فرزندآوری بر دوش بانوان است با این حال برخی از مشاغلی که ماهیتاً برای بانوان آسیب‌زا هستند در دسترس آنها قرار دارند و برخی از ایشان مجبور می‌شوند به آنها رو بیاورند؛ باید زنان از ورود به این مشاغل آسیب‌زا منع شوند و به‌عوض مورد حمایت قرار بگیرند و در شغلهایی به‌کار گرفته شوند که خودشان، خانواده و کرامتشان آسیب نبیند.
قاعده‌مند شدن غربالگری ناهنجاری جنین نیز کنار گذاشته شده است که علتش را نمی‌دانم! سالانه چندین هزار سقط جنین جنایی، صرفاً به‌دلیل رویه اشتباه این غربالگریها انجام می‌شود که باید برای آن چاره‌ای اندیشید، بزرگترین مانع اصلاح این روند، جریانهایی هستند که منفعت مالی دارند، مانند مافیای تجهیزات پزشکی!
تسنیم: دانشگاهها در زمینه افزایش سن ازدواج و کاهش فرزندآوری زنان چه نقشی دارند؟
دانشگاههای ما تناسبی با بازار کار ندارند و ارتباط آنها با بازار کار تقریباً قطع است! تنها 14 درصد زنان ما شاغل هستند در حالی که بیش از 60 درصد ورودی دانشگاهها را زنان تشکیل می‌دهند! این تناقض بیانگر آن است که دانشگاههای ما برای کار کردن نیرو تربیت نمی‌کنند و کارکردشان بیشتر، گذران وقت است! برای این مسئله نیز باید فکری کرد.
اعتقاد من این است سیستمی که در دهه 70 از اشتغال و تحصیل زنان برای کنترل جمعیت استفاده می‌کرد همچنان در کشور پابرجاست! در برنامه اول توسعه، اشتغال و تحصیل زنان ذیل موضوع جمعیت قرار گرفت و از این دو مقوله به‌عنوان ابزار کاهش رشد جمعیت استفاده شد؛ در زمان حاضر نیاز داریم که این مسائل برطرف شوند البته حتماً یک‌سری از افراد و جریانهای فمینیستی با آن مخالفت خواهند کرد!
در مشروح مذاکرات مجلس در سال 1371 آمده است که یکی از نمایندگان زنِ مجلس پشت تریبون در دفاع از طرح تنظیم خانواده می‌گوید: “برادران! ما می‌دانیم که اگر زنان وارد عرصه اشتغال شوند، یک‌سری از آقایان بیکار می‌مانند! ولی ما برای کنترل جمعیت ناچاریم این کار را انجام دهیم! این کار در اندونزی انجام شد و آنها جواب گرفتند!”
تسنیم: وضعیت کنونی تحصیلات دانشگاهی زنان چگونه است و به‌نظر شما چه‌چیزی مانع ساماندهی این مسئله است؟
بی‌ضابطه بودن تحصیلات زنان به شغلهایی منجر می‌شود که به‌خلاف کرامت زنان است و از لحاظ فرهنگی نیز آسیب‌زا هستند، در یک‌سری از رشته های تحصیلی که اغلب ورودی آنها خانمها هستند، ماهیت کارهای مربوط به آن رشته‌ها مردانه است، برای نمونه مهندسی معدن را می‌توان نام برد؛ عقل می‌گوید که وقتی آموزش عالی برای این رشته‌ها هزینه می‌کند باید منفعتی هم برای نظام اسلامی داشته باشد!
از میان 65 نفر ورودی رشته دامپزشکی دانشگاه تهران در سال 1386، 63نفر خانم بودند! به‌عقیده من باید بر فضای دانشگاهها عقلانیت حاکم شود، البته این به‌معنای مخالفت با اشتغال و تحصیل زنان نیست؛ ارائه راهکار برای این مسئله از ترس هجمه جریانهای فمینیستی رها شده است و ما هنوز در حل این مسئله تعارف می‌کنیم، عدم چاره‌جویی برای این مسائل باعث می‌شود به خود زنان آسیب وارد شود.
تسنیم: آیا طرح “جوانی جمعیت” به این مسئله توجه کرده است؟
در طرح برای اینکه زنان جامعه بتوانند همزمان با تحصیل و اشتغال فرزندآوری داشته باشند، تسهیلاتی در نظر گرفته شده است که خوب هستند اما نکته‌ای که مغفول مانده، قاعده‌مند کردن اشتغال و تحصیل زنان است.
تسنیم: چه مسائل دیگری در ساختارهای کشور وجود دارد که به‌طور غیرمستقیم به‌روی موضوعاتی همچون جمعیت اثر می‌گذارد؟
یک بحث مهم و حیاتی فرهنگ کار است؛ نسلهایی که اکنون در کشور پرورش پیدا می‌کنند با کار بیگانه هستند و در نتیجه مسئولیت‌پذیر بار نمی‌آیند! در نسلهای گذشته پسران در سنین ده دوازده سالگی کار می‌کردند و یک‌سری از مسئولیتها را به‌عهده می‌گرفتند اما در زمان حاضر نه‌تنها این امکان وجود ندارد بلکه موانع زیادی بر سر این راه است.
مثلاً در قانون کار برای کار و حتی کارورزی یک نوجوان و جوان محدودیت سنی در نظر گرفته شده است، به‌عقیده من در این رابطه نیز می‌توانیم در برخی از مواد قانون تجدیدنظر کنیم؛ این را که “آیا می‌شود در این طرح به این مسئله پرداخت یا نه؟” باید حقوقدانها بگویند ولی این مسئله، بسیار مهم و در تطابق با بند هشتم از سیاستهای کلی جمعیت است.
تسنیم: ایجاد فرهنگ کار به‌چه‌صورت بر ازدواج و فرزندآوری تأثیر می‌گذارد؟
شرایط پایین آمدن سن ازدواج و فرزندآوری تا حد زیادی به تربیت مناسب جوانان مربوط است؛ مهمترین عاملی که فرزندان ما را مسئولیت‌پذیر می‌کند همین کار کردن است؛ در زمان حاضر به‌بهانه‌های مختلف این موضوع از فرایند تربیت فرزندان کنار گذاشته شده است.
معتقدم این امکان وجود دارد که دو یا سه سال از سنوات تحصیلی دانش‌آموزی را کم کنیم، در زمان حاضر 11 سال برای گرفتن دیپلم زمان لازم است، به‌عقیده بسیاری از متخصصین و کارشناسان، این زمان می‌تواند به 9 سال کاهش پیدا کند!
در این راستا باید دوره‌ها فشرده‌تر و و محتوا سبک‌تر و کاربردی‌تر شود؛ در این رابطه، بسیاری از مشکلات ما به تحصیلاتی برمی‌گردد که عملاً هیچ کارکردی در زندگی حال و آینده دانش‌آموزان ندارد؛ دانش‌آموزان مطالبی را می‌خوانند که حتی در فضای دانشگاه و علم و تحقیق نیز هیچ‌گونه کاربردی ندارد!
تسنیم: فضای متراکم شهری یکی از دلایل عدم تمایل زوجها به فرزندآوری است، آیا این موضوع به‌خصوص در مورد شهر تهران مدنظر قرار گرفته است؟
چند سال پیش قانونی با عنوان “امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی از شهر تهران” تصویب شد، این قانون به‌شدت ناقص است و در این مسئله جدی نیست؛ تمرکززدایی از تهران یکی از شروط اساسی پیاده شدن سیاستهای جمعیتی است! و به‌اعتقاد من طرح جوانی جمعیت می‌تواند به این مسئله هم اشاره‌ای داشته باشد.
شدت تراکم جمعیتی تهران مانع از این می‌شود که یک خانواده به بیشتر از دو فرزند فکر کند! جمعیت زیاد و خانه‌های 45متری عملاً فرزندآوری بیشتر را سخت می‌کند، انتقال پایتخت می‌تواند فضا را برای افزایش فرزندآوری مهیا کند و تهران را هم احیا کند.
تسنیم: در این رابطه چه عامل یا عواملی مانع تمرکززدایی از تهران می‌شود؟
یکی از عواملی که مانع انتقال پایتخت است سود و منفعت تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان است! وقتی یک مسئول ده‌ها میلیارد تومان مستغلات در تهران دارد، علی‌القاعده به انتقال پایتخت رضایت نخواهد داد! من یکی از دلایل مهم مخالفت نخبگان با انتقال پایتخت را همین مسئله می‌دانم.
با وجود اینکه قرارگاه خاتم الانبیا(ص) حاضر شده است بدون هیچ هزینه‌ای برای دولت، پایتخت را منتقل کند، چرا دولت و شورای شهر تهران با این موضوع مخالفت می‌کنند؟! جالب است که سازمانها و رسانه‌های غربی و معاند نیز با انتقال پایتخت در ایران مخالفت می‌کنند!!
انتقال پایتخت ممکن است به منافع برخی افراد ذی‌نفوذ آسیب برساند اما به‌عوض دست مردم باز می‌شود و بالاخره مردم مستضعف تهران می‌توانند نفسی بکشند! اگر نهادهای دولتی و سیاسی به شهر دیگری منتقل شوند، قیمت مسکن کاهش پیدا می‌کند و فضایی برای تنفس محرومین تهران ایجاد می‌شود؛ از این رو، تکمیل قانون امکان‌سنجی انتقال پایتخت، کمک‌کننده است و احتمالاً می‌تواند در این طرح مورد اشاره قرار بگیرد.
تسنیم: آیا طرح فعلی به موضوع دو سال سربازی پرداخته است؟
در نسخه‌های اولیه آمده بود که متأسفانه حذف شد! به‌نظر بنده خدمت سربازی باید شکلی حرفه‌ای پیدا کند و برای کسانی که ازدواج کردند یا فرزندآوری دارند، کسری‌ها و معافیت‌های ویژه‌ای در نظر گرفته شود؛ نیروهای مسلح می‌گویند که به‌علت پایین آمدن نرخ باروری، تعداد سربازها کم است؛ از طرفی اصرار بر حفظ خدمت سربازی به همین شکل موجود، خودش در آینده باعث ایجاد مشکلات جمعیتی بیشتر می‌شود و ازدواج، کار و فرزندآوری جوانان را به تأخیر می‌اندازد.
در این صورت، در نسلهای آینده با مشکلات شدیدتری در زمینه تأمین سرباز روبه‌رو خواهیم بود! اگر خدمت سربازی به همین شکل ادامه پیدا کند، نسلهای آینده احتمالاً باید هرکدام 5یا 6 سال خدمت سربازی داشته باشند! نیروهای مسلح در این رابطه به‌شدت مقاومت می‌کنند، با وجود این به‌عقیده من این مسئله نیاز به یک جراحی بزرگ دارد.
همان‌طور که همه ما تجربه خدمت سربازی را داشته‌ایم، در دوره خدمت، سربازان عموماً کار خاصی انجام نمی‌دهند، از طرفی حرفه یا فنی هم به آنها آموزش داده نمی‌شود؛ مشکل از ساختار موجود است و جوانان گناهی ندارند که باید عمرشان تلف شود.
تسنیم: آیا تعداد مواد زیاد این طرح، نقطه ضعف آن به‌شمار می‌آید؟
در طرح جمعیت برای عمده بخش‌های دولت که از 18 وزارتخانه و هشت معاونت تشکیل شده کار تعیین شده است؛ همین‌طور برای قوه قضاییه، مجلس و شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نقش در نظر گرفته شده است، همچنین برای نهادهایی از قبیل کمیته امداد، بهزیستی، ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و بنیاد مستضعفان نیز کار تعیین شده است؛ وقتی برای طیف گسترده‌ای از ساختارهای جمهوری اسلامی کار تعریف کنیم قاعدتاً تعداد بندهای قانون افزایش پیدا می‌کند و این موضوع به خودی خود نقطه ضعف محسوب نمی‌شود.
از طرفی دلیل مؤثر بودن برنامه کنترل جمعیت در دهه هفتاد نیز این بود که همه ساختارهای نظام را درگیر کرد؛ نهضت سوادآموزی، جهاد سازندگی، وزارتخانهها، ائمه جمعه، حوزه‌های علمیه و به‌طور کلی همه ساختارها برای کنترل جمعیت به میدان آمدند، در زمان حاضر هم اگر بخواهیم مسئله جمعیت حل‌وفصل شود ناچاریم از همه ساختارها استفاده کنیم.
