چرا آمار خطا در آزمایش‌های غربالگری بالاست؟

گروه سلامت خبرگزاری فارس – این روزها که ماجرای طرح غربالگری در دوران بارداری به اَشکال مختلف در برخی رسانه‌ها به جریان افتاده است و در این بین، اهداف و ادله علمی و پزشکی به علل منافع سیاسی و حزبی به حاشیه رانده شده است، گفت‌وگوی کوتاهی با دکتر معصومه آباد، متخصص بهداشت باروری، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو اسبق شورای شهر تهران انجام دادیم تا ابعاد علمی و اشکالات طرح غربالگری جمعیت قدری تبیین بشود.

*علت آمار بالای خطای مثبت کاذب و منفی کاذب در آزمایش‌های غربالگری چیست؟

 آمار مثبت کاذب در فرآیند غربالگری، خطایی است که ممکن است در همه‌ی آزامایش‌ها و آزمایشگاه‌ها رخ دهد اما خطای کاذب در فرآیند غربالگری واجد جایگاه خطیری است که آن را از سایر خطاهای آزمایشگاهی متمایز می‌سازد زیرا خطا در این فرآیند، موجب هدایت مادر باردار به سمت آزمایش‌های تکمیلی می‌شود و تبعا ممکن است منجر به سقط جنینش شود لذا تبعات روانی سنگینی بر مادر و نیز هزینه‌های گزاف اقتصادی برای خانواده خواهد داشت.

متاسفانه آمار مثبت کاذب و منفی کاذب در کشور ما بسیار زیاد است. در ایران، آمار مثبت کاذب برای غربالگری زایمان، حدود 16.5 درصد محاسبه شده است و این بدین معناست که شما برای پیدا کردن هر یک نفری که مبتلا به سندرم داون است باید حدود 160نفری را که احتمال زیاد نوزادشان سالم است را محتملا دچار نقص جنین تشخیص داده و او را به این سمت تشویق می‌کنید که 5میلیون تومان برای آزمایش‌های تکمیلی غربالگری هزینه کند تا مطمئن بشود که نوزداش گرفتار سندرم داون نیست. لذا این آمار از این جهت مهم است که از این مسیر، هزینه هنگفتی از جیب خانوارها به جیب ذی نفعان ریخته می‌شود.

از سوی دیگر، آمار منفی کاذب غربالگری ما هم بسیار بالاست. در شرایطی که سالانه بین 1000 تا 1500جنین داون از بین تمامی بارداری‌ها، نتیجه‌شان مثبت می‌شود یعنی اگر ما هیچگونه غربالگری انجام ندهیم، انتظار داریم که بین 1000تا 1500 جنین داون، متولد بشوند اما تقریبا تمامی زنان باردار را درگیر فرآیند غربالگری کردیم تا 1500 نفرِ مذکور را بیابیم در حالیکه بنابر آمار رسمیِ سال‌های گذشته، سالی 300نوزاد داون علی رغم غربالگری‌های انجام شده، متولد شده است، از چنین وضعی در ادبیات علمی به آمار منفی کاذب تعبیر می‌شود.

یکی از علل اینکه آمار خطای مثبت کاذب آزمایش‌های غربالگری در کشورمان بالاست، خطاهای سونوگرافی و آزمایشگاهی است نظیر اینکه مثلا کیت آزمایشگاهی تاریخ گذشته بوده، تاریخ دستگاه آزمایشیِ مورد استفاده منقضی شده است و… اما علت اصلی و مهم دیگرِ بالا بودن آمار خطای مثبت را باید در آستانه اعلان پرخطر بودن جستجو کرد، بدین معنا که وزارت بهداشتِ هر کشوری، عددی را به عنوان مرز اعلان ریسک به مادران باردار تعیین می‌کند، برای مثال در کشور ما عدد 1 بر روی 250 به عنوان مرز اعلان ریسک به مادران باردار تعیین شده است لذا اگر نتیجه آزمایش مادر باردار عددی کمتر از عدد مذکور باشد، کم خطر محسوب شده و نیازمند هیچگونه تست تکمیلی نیست. اما متاسفانه آنچه در حال حاضر در حال رقم خوردن است این واقعیت است که برای مثال آزمایشگاه نیلو به عنوان بزرگترین آزمایشگاه غربالگری در کشور ما رسما در وب سایتش اعلان کرده است که تا عدد 1 بر روی 250، مادر باردار باید به سوی آمونیوسنتز سوق داده بشود  اما تا مثلا 1 بر روی 1100 را ما توصیه می‌کنیم که آزمایش NIPT بدهد. نکته جالب اینجاست که عدد رسمی مرز اعلان ریسک در کشور ما نه توسط آزمایشگاه‌های مرتبط و نه توسط برخی از متخصصین مراعات نمی‌شود و مادرانی که کم ریسک هستند را به سوی آزمایش‌های تکمیلیِ بی‌وجه سوق می‌دهند لذا علت اصلیِ بالا بودن آزمایش مثبت کاذب همین نکته است که ذکر شد و متاسفانه هیچگونه نظارتی نیز بر این فرآیند صورت نمی‌گیرد، این درحالی است که مثلا کشور انگلیس حداکثر سقف مجوزدار آمارهای مثبت کاذبش 1.8دهم تا 2.5درصد است و هر سه روز کاری یک مرتبه همه‌ی آزمایشگاه‌های مربوطه در کشور انگلیس باید در سامانه بر خط اعلان گزارش بدهند.

*براساس آمارهای رسمی موجود، در کشور ما 94درصد زنان باردار به سوی غربالگری تشویق و سوق داده می‌شوند، دقیقا 3 برابر آنچه در کشورهای توسعه یافته در حال رقم خوردن است، علت چنین وضعی چیست؟

دستور العمل غربالگری که برای تشخیص بیماری‌های سندروم داون، تریزومی18، تریزومی13 و… انجام می‌پذیرد برای این نکته است که ما شاهد بارداری ایمنی باشیم و نوزاد سالمی متولد شده تا جامعه‌ی سالمی داشته باشیم اما با توجه به اینکه شیوع بیماری‌هایی نظیر سندروم داون عموما در بارداری‌هایی که مادر بالای 35سال داشته باشد و نیز سابقه بروز این بیماری در خانواده‌اش مطرح باشد، اتفاق می‌افتاد، شانس بروز این بیماری در آن‌ها بیشتر است لذا در کشورهای اروپایی چون سن باروری عموما بالاست، بیماری سندروم داون بیشتر مشاهده می‌شود لذا شما مشاهده می‌کنید که آمار غربالگری در کشوری نظیر هلند زیر 30درصد، در سوئد زیر 34درصد و در کانادا زیر 33درصد است و اصلا بدین صورت نیست که همه‌ی مادران باردار در تمام سنین و با شرایط مختلف، تشویث به غربالگری بشوند اما در کشور ما که عموما میانگین بیشتر باروری‌ها در سنین 25 و 26 سال است عموم مادران باردار یعنی 94 درصد بارداری‌ها به سمت آزمایش‌های غربالگری سوق داده می‌شوند، بدون هیچ پشتوانه منطقی و علمی.

*با این شرایط آیا غربالگری 94درصدی در کشور ما نشانگر نحوی اجبار نیست؟

باید توجه داشت که مستند به بازنگری مجددی که وزارت بهداشت در سال 99 بر دستورالعمل غربالگری انجام داد، فرآیندِ اجباری بودنِ آن از میان رفت اما در کل، غربالگری 94 درصدیِ زنان باردار جامعه که کماکان در حال انجام است نشان دهنده نحوی اجبار است و به این علت که قوانینی برای جلوگیری از بروز و شیوع بیماری سندروم داون تدوین شده است و موجب شده پزشکی که بیماری سندروم داون را تشخیص ندهد با مجازات‌های حقوقی مواجه بشود لذا اکثر پزشکان مصرند که عموم مادران باردار را به سوی انجام غربالگری سوق دهند.

*شما به عنوان فردی متخصص در زمینه بهداشت باروری، آیا پیشنهادی برای حل این وضعیت دارید؟

پیشنهاد بنده این است که ما به جای اینکه عموم جامعه‌ی مادران باردار(94درصد) را به سوی فرآیند غربالگری سوق بدهیم، بیایم گروه‌های پرخطر را از گروه‌های کم خطر متمایز کرده و گروه‌های پرخطر را به سوی فرآیند غربالگری سوق بدهیم زیرا که اصلی‌ترین‌ و تنهاترین عامل شیوع دهنده سندرم داون، سن بالای باروری و سابقه این بیماری در خانواده است و تبعا مابقی مردم را درخصوص انجام این آزمایش‌های گران قیمت بالاختیار قرار بدهیم.