حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی- بخش هفتم

بنام خداوند جان و خرد

حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی

مطالب پی در پی و متوالی که به صورت دوره ای به سمع و نظر مخاطبان می رسد تاریخچه ها و حکایات طبی است که رازی پزشک نامی ایران در هزار و اندی سال قبل بر اثر تجارب و مشاهدات خود بر روی بیماران برشته تحریر درآورده است. که در رساله ای به نام قصص و حکایات المرضی آمده است.

ادامه مقدمه:

6- مزایای رازی در طب – رازی را مزایا و اختصاصات چندی درعلم طب است که ذکر آن ها خالی از فائده نیست و ما برای روشن ساختن مقام وی فقط بشرح مختصر یک یک آنها بطور خلاصه میپردازیم و آنها عبارتند از:

الف- رازی و بیمارستان- برتری و مزیتی که رازی بر بسیاری از اطباء زمان خود داشته و پس از خود در عالم طب بیادگار گذارده است و از مختصات طبابتش میباشد که امروزه نیز در جمیع بیمارستانهای جهان برقرار است، یادداشتهای روزانه از کار و عملیات و احوال و گزارش بیماران است که در بیمارستانهای بغداد و ری مرتباً نگاشته و کلیه حوادث و اتفاقات مهمه و مشاهدات مفیده را همان طور که امروز در تمام بیمارستانهای دنیا معمول است ثبت نموده و یا باصطلاح کنونی روزنامه وقایع داشته که شرح بسیاری از اتفاقات و تاریخچه های مهم بیماران خود را در آن به تفصیل نوشته، کتاب حاوی معروف وی در حقیقت یادداشتهای کلینیکی وی میباشد. این کتاب در حکم دائره المعارفی است که نتیجه زحمات و تجارب شخصی وی است که سالیان متمادی بدان مشغول بوده باین مناسبت اصولاً رازی قابل مقایسه با اطباء قبل و با پزشکان اسلامی پس از خود تا قرون هفتم و هشتم هجری قمری نمیباشد و بتمام معنی طبیب بوده است و چون وی بیشتر وقت خود را مصروف بیمار و بیمارستان نموده و بدین مناسبت است که عموم مورخین ویراطبیب عادی نام نداده اند، بلکه پزشک بیمارستانی و کلینیسین گفته اند و عموم تذکره نویسان متفق القول بر این موضوع میباشند، چنانکه جمال الدین قفطی در کتاب تاریخ الحکما از قول ابن جلجل اندلسی[1]

او را طبیب مارستانی خطاب نموده است و چنین نگاشته است: «دبرمارستان ری ثم مارستان بغداد…».

ابن خلکان نیز در کتاب وفیات الاعیان از قول ابن جلجل اندلسی گوید: « انه دبرمارستان الری ثم مارستان بغداد زمانا». مورخین اروپائی و نویسندگان تاریخ طب نیز بعقیده فوق میباشند و باصطلاح امروزی وی را طبیب کلینیکینام داده اند.

چنانکه در بالا آمد کاستیلیونی در کتاب تاریخ طب خودوی را سر دسته اطباء عملی و پراتیکی زمان خود و همچنین کلینیسین بزرگ و شارح امراض نام داده است.

ب- رازی و آزمایشهای پزشکی- میتوان گفت رازی اول طبیب یا از اولین اطبائی است که تجربه و آزمایش را در علم طب وارد نموده است.

توضیح آنکه طب تا زمان رازی طبق گفته بقراط و جالینوس و کتب این دو دانشمند بوده، بدیهی است گفته های آنان را عموم اطباء محترم میشمردند و ابداً از آن قدمی فراتر نمی گذاردند و بر حسب فرموده ایندو استاد رفتار می نمودند. رازی تقریباً اول طبیبی است که خود را از قید بسیاری از عقاید دواستاد رها نموده و از معلمین خود جدا شده است بدین معنی آنچه که در آزمایش صحیح بنظر میرسیده انتخاب و آنچه که در عمل ناصواب بوده رد نموده است.

رازی طبیبی است که هزار سال قبل طریقه تجربتی را درعلوم طبیعی (مخصوصاً طب) وارد کرده است.

او گفته است: «آنچه را که پزشکان بر آن متفق القول باشند و با قیاس نیز تطبیق کند و تجربه آنرا تائید نماید باید پیوسته مدنظر داشت…».

و نیز گفته است:« برای طبیب لازم است علاوه بر تجارب و دانستن قواعد کلیه و قیاس از قرائت کتب قدما نیز دست بر ندارد، در غیر اینصورت طبیب حاذق نخواهد بود».

بدین مناسبت است که عموم مورخین ویرا پزشک عادی نمیدانند بلکه وی را مجرب (آزمایش کننده) میشناسند.

کامپل انگلیسی در کتاب تألیفی خود در باب« طب عرب و نفوذش در قرون وسطی» گوید: « مقام رازی در طب بدان پایه بوده که حتی معاصرینش ویرا مجرب لقب داده اند».

ج- روش رازی در تدریس طب- از یادگارهائی که این پزشک در طب از خود باقی گذارده طرز تدریس وی در طب میباشد که با تدریس امروزی بی شباهت نیست و این دانشمند در ده قرن قبل روشی برای آموزش طب جهت محصلین و طالبین این علم برقرار نموده که مقبول عموم دانشمندان امروزی است.

ابن الندیم درکتاب نفیس خود الفهرست از قول محمدبن الحسن الوراق گوید: « کان شیخاً کبیر الراس مسفطا، و کان یجلس فی مجلسه و دونه تلامیذ و دو نهم تلامیذهم و دو نهم تلامیذ آخر و کان یجی الرجل فیصف مایجد لاول من تلقاه فان کان عندهم علم و الاعداهم الی غیر هم فان اصابوا والاتکلم الرازی فی ذلک».

طرز تدریس طب و تشخیص ناخوشی بیمار بدین نحو بوده که رازی در مجلس درس در صدرمی نشسته و شاگردان وی بر حسب مراتب زیر دست او جای میگرفتند، وقتی مریض تازه وارد میگردید، ابتدا شاگردان درجه آخر به تشخیص بیماری می پرداختند، اگر آنها عاجز میشدند، دسته بالاتر بهمین نحو تا استاد بیمار را معاینه می نمود و تشخیص بیماریش را میداد.

د- کتب و مؤلفات طبی رازی- مؤلفات رازی عموماً عادی نیست، بلکه اغلب نتیجه تجارب و آزمایشهائی است که در بیمارستتانها نموده، و نتیجه اعمال وی بوده که بر روی بیماران بعمل آورده است. و این مطلب از مطالعه رسائل و کتب وی بخوبی مشاهده میگرد. ما هم مختصری از آنرا بنظر خوانندگان گرامی خواهیم رسانید (برای اطلاع بیشتر طالبین را به کتاب «مؤلفات و مصنفات رازی» تألیف مؤلف شمارۀ 500 دانشگاه سال 1339 شمسی چاپ طهران حوالت میدهیم).

ه- از مزایای رازی در طب و داروسازی- چنانکه میدانیم رازی در شیمی و کیمیا یدطولی داشته و اگر جانب طب وی را کنار گذاریم، رازی شیمیست بزرگی بوده که مواد زیادی را در شیمی و داروسازی وارد ساخته و با آنها سروکار داشته است، مضافاً بدانکه الکل (الکحول) و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک ) را وی کشف نموده است (یا آنکه طبق عقیده عده ای از مورخین منسوب بوی است؟). معروف است که الکل را از تقطیر مواد قندی و نشاسته ای و جوهر گوگرد را از تجزیه سولفات دوفر (زاج سبز) بدست آورده است (رجوع شود به کتاب تاریخ شیمی تألیف M.Hoefer و تاریخ شیمی در قرون وسطی تألیف بر بلووهودا بدین ترتیب رازی توانست استحصالات داروئی را در طب وارد نماید.

کامپل در کتاب خود در باره« طب عرب و نفوذش در قرون وسطی» گوید: « رازی اولین کسی است که استحصالات شیمیایی را در طب وارد ساخته است».

و- گزارش حال بیماران- رازی از اولین اطبائی است (بقراط قبل از رازی چند حکایت و گزارش طبی درباره بیمار دارد)، که هزار سال قبل بمانند روش بیمارستانهای امروزی، گزارش حال بیماران و تاریخچه های آنها را چنانکه در صفحات قبل مذکور افتاد، با ترتیب صحیح و شکل منظم (البته به تناسب زمان و توجه یسابقه خانوادگی و مرض و سایر علل و اسباب مربوطه بکسالت بیمار ) همانطور که امروز د ربیمارستانهای جهان برای درمان و تداوی بیماران در موقع بیمار قبل از هر چیز در نظر میگیرند و پی از آن بمعالجه میپردازند، مجری داشته و این نکته اساسی را در جها پزشکی از خود بیادگار گذارده و باطرزی که تقریباً میتوان گفت با اسلوب فعلی تفاوت زیادی ندارد بطلان علم طب نشان داده است.

ز- رازی و آبله و سرخک- از مزایا و مختصاتیکه عموم مورخین برای رازی قائل شده اند، آنکه وی اولین طبیبی است که شرح و بسط کامل از دو بیماری آبله و سرخک داده است.

رازی توضیحات و شرح لازم و دقیق بر روی علائم و آثار و عوارض و معالجات دو بیماری نامبرده بیان داشته و کتابی چنانکه میدانیم بنام « کتاب الجدری و الحصبه» (کتاب سرخک و آبله – تالیف نموده که در آن بخوبی از عهد توصیف این دو بیماری برآمده است.

بعقیده تذکره نویسان و مورخین اروپائی که تاریخ طب را برشته تحریر در آورده اند، وی نخستین طبیبی است که با طرز مطلوب و پسندیده و یا باصطلاح فرانسه متدیک از دو نا خوشی فوق الذکر بیان مطلب نموده است.

بعقیده نوی بورگر آلمانی کتاب فوق یک از بزرگترین کتبی است که راجع به آبله نوشته شده و نشان میدهد که رازی از اطبائی است که از روی عمل و تجربه کار میکرده و تاریخ اپیدمیولوژی مقام مهمی را دارا است.

کتاب الجدری و الحصبه از نظر بیان علائم و تشخیص کلینیکی و معالجه در مقام خود بزرگترین کتابی است که تا قرن هفدهم میلادی در باب این دو ناخوشی نگاشته شده و معلومات و اطلاعات جدید و معاصر تغییر بزرگی در اصول آن نداده است و این امر پایه و مقام این طبیب را در عالم طب نشان میدهد.

(برای اطلاعات بیشتر در این باب رجوع شود به « مؤلفات و مصنفات رازی» تألیف مؤلف چاپ طهران 1339 شمسی صفحات 72 تا 79 همچنین به ترجمه کتاب مزبور).

[1]  ابن جلجل اندلسی- ابودادود سلیمان بن حسان اندلسی صاحب کتاب معروفی در تاریخ اطباء میباشد وی در زمان هشام بن حکم بن عبدالرحمن خلیفه اموی اندلس (399- 366 هجری قمری مطابق 1009- 976 میلادی) بدرمان و تدریس درشهر قرطبه اسپانیا مشغول بوده است.

اخیراً کتاب وی «بنام الاطباء و الحکماء» بسال 1955 میلادی در شهر قاهره با تحقیقات کامله و حواشی بهمت آقای فواد سید بچاپ رسیده است. تاریخ تألیف تاریخ الحماء بسال 377 هجری قمری است.

box type=”note”] (منبع: کتاب قصص و حکایات المرضی از حکیم محمد ابن زکریای رازی – ترجمه و اهتمام دکتر محمود نجم آبادی) [/box]