حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی- بخش نهم

بنام خداوند جان و خرد

حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی

مطالب پی در پی و متوالی که به صورت دوره ای به سمع و نظر مخاطبان می رسد تاریخچه ها و حکایات طبی است که رازی پزشک نامی ایران در هزار و اندی سال قبل بر اثر تجارب و مشاهدات خود بر روی بیماران برشته تحریر درآورده است. که در رساله ای به نام قصص و حکایات المرضی آمده است.

ادامه مقدمه:

اما کتاب حاوی رازی که باید آنرا دائره المعارف طبی نامید از مؤلفات بسیار مهم طبی رازی است و حق آن است که در این رساله شرح کامل از این کتاب دانسته شود:

ابن الندیم در کتاب فهرست خود بدین طریق از حاوی اسم برده است:

کتاب الحاوی ویسمی جامع الحاضر لصناعه الطب ویقسم هذا الکتاب اثنی عشره قسما:

القسم الاول منه – فی علاج مرضی و الامراض (در درمان بیماران و بیماری ها).

القسم الثانی – فی حفظ الصحه (در بهداشت)،

القسم الثالث – فی الرئبه و الجبر و الجراحات (در بخیه و شکسته بندی و زخمها)،

القسم الرابع – فی قوی الادویه و الاغذیه و جمیع ما یحتاج الیه من المواد فی الطب (در نیروهای داروها و غذاها و هر چه از مواد که در طب محتاج الیه است)،

القسم الخامس- فی الادویه المرکبه (در داروهای مرکب)،

القسم السادس – فی صنعه الطب (در صنعت طب)،

القسم السابع – فی صیدله الطب: الادویه و الوانها و طعومها و روائحها ( در داروسازی: رنگ و مزه و بوی داروها)،

القسم الثامن – فی الابدان (در انواع بدنها)،

القسم التاسع – فی الاوزان و المکائیل (در وزنها و کیل ها)،

القسم العاشر – فی التشریح و منافع الاعضاء ( در تشریح و وظائف الاعضاء)،

القسم الحادی عشر – فی الاسباب الطبیعیه من صناعه الطب ( در علل و اسباب طبیعی صنعت طب)،

القسم الثانی عشر- فی المدخل الی صناعه الطب: مقالتان فی الاولی الاسماء الطبیه و فی الثانیه و اوائل الطب. (در ابتدا و مدخل طب که دو مقاله است نخست نامهای طبی دوم اوائل یا مقدمه طب)،

( در فهرست بیرونی جزء دوازدهم باشم کتاب جداگانه ذکر شده است)».

بیرونی گوید: « الجامع الکبیر وقدعرف بالحاوی و هو کتعالیق لم یتصرف فیها ولم یتمه. در فهرست بیرونی جزو دوازدهم باسم کتاب جداگانه یی ذکر شده است.

قفطی گوید: «کتاب الحاوی فی الطب و یسمی الجامع الحاضر لصناعه الطب، اثنی عشر قسما» و در جای دیگر گوید: «کتاب الذی سماه الجامع و هوسبعون مقاله».

ابن ابی اصیبعه گوید: «کتاب الجامع و یسمی حاضر صناعه الطب و غرضه فی هذا الکتاب جمع ما وقع الیه وادرکه من کتاب طب قدیم او محدث الی موضع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسما»:

القسم الاول – فی حفظ الصحه و علاج الامراض والوثی و الجبر و العلاجات (در بهداشت و درمان بیماریها و شکستگی و ضایعات از جست و خیز و شکسته بندی و درمان آنها)،

القسم الثانی – فی قوی الاغذیه و الادویه و ما یحتاج الیه من التدبیرفی الطب (در نیروی غذاها و داروها و تدابیر متحذه در طب برای آنها)،

القسم الثالث – فی الادویه المرکبه فیه ذکر مایحتاج الیه منها علی سبیل الاقرابادین (در داروها مرکب در طب)،

القسم الرابع – فیما یحتاج الیه من الطّب فی سحق الادویه و احراقها و تصعیداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها مقدار بقاء قوه کل دواء منها و ما اشبه ذلک (در عملیات مربوط بداروها)،

القسم الخامس- فی صیدله الطب فیه صفه الادویه و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جیدها وردیها و نحو ذلک من علل الصیدله (در داروسازی و خواص داروها)،

القسم السادس- فی الابدان یذکرفیه ماینوب عن کل داروء او غذاء اذالم یوجد (در جانشین شدن داروها با یکدیگر)،

القسم السابع – فی تفسیر الاسماء و الاوزان و المکائیل التی للعقاقیر و تسمیه الاعضاء والادواء بالیونانیه و السریانیه و الفارسیه و الهندیه و العربیه علی سبیل الکتب المسماه بشقشماهی (در بیان نامها و وزن وکیل گیاههای طبی وتسمیه اعضاء و بیماریها بزبان های یونانی و سریانی و فارسی و هندی و عربی)،

القسم الثامن – فی التشریح و منافع الاعضاء (در تشریح و وظائف الاعضاء)،

القسم التاسع – فی الاسباب الطبیعیه من صناعه الطب، غرضه فیه ان یبین اسباب العلل بالامر الطبیعی (در علل طبیعی در صنعت طب)،

القسم العاشر – فی المدخل الی صناعه الطب وهومقالتان: الاولی فی الاشیاء الطبیعیه و الثانیه فی اوائل الطب (در مدخل صناعت طب که دو گفتار است: نخست اشیاء طبیعی، دوم اوائل طب)،

القسم الحادی عشر- جمل علاجات و صفات و غیر ذلک (مجموعه درمانها و صفات آنها)،

القسم الثانی عشر – فیما استدر که من کتب جالینوس (ولم بذکرها حنین ولاهی فی فهرست جالینوس) ( درانچه که رازی از کتب طبی جالینوس حکیم دریافته است و انها را حنین بن اسحق ذکر ننموده و در فهرست جالینوس نیست).

هذا التقسیم المذکورههنالیسهولکتابه المعروف بالحاوی و لا هو تقسیم مرضی و یمکن ان هذه کانت مسودات کتب وجدت للرازی بعدموته وهی مجموعه علی هذا الترتیب فحسبت انها کتاب واحد والی غایتی هذه ما رایت نسخه لهذا الکتاب ولا وجدت من اخبرانه رآه».

ابواب حاوی در الفهرست ابن الندیم و عیون الانباء دوازده باب (قسم) آمده چنانکه بیان شد. بیرونی آنرا سیزده فصل و قفطی در جائی دوازده فصل و در جائی دیگر هفتاد مقاله ذکر نموده اند و تقسیمات هیچکدام از این مورخین مانند یکدیگرئیست و اصولا مجلدات حاوی که در دست است مطابق تقسیمات فوق نمی باشد.

مورخین مغرب باین کتاب بیشتر از مورخین مشرق اهمیت میدهند، بدلیل آنکه محتویات آن مجموعه مشاهدات واتفاقاتی است که رازی برای العین دیده و این بزرگترین و مهمترین وجهی است که حاوی را بر سایر کتب طبی اسلامی مزیت و بر تری میدهد. رازی در این کتاب جمیع عقاید اطباء یونان و عرب و روم تا زمان خود را با اعمال و نظرات خویش (که روی مریض دیده است)، جمع آوری نموده و چشمه و منبع بسیار عالی برای پی بردن بمقام وی میباشد و باین دلیل در تاریخ طب رتبه ارجمندی را دارا است.

پرفسور ادوارد براون در کتاب طب عرب گوید: «ابن کتاب برسایرکتب طبی اسلامی مزیت و برتری دارد، بدلیل آنکه رازی اتفاقات و مشاهداتی که برای العین دیده در آن نگاشته است».

تذکره نویسان و مورخین مشرق به این کتاب بسیار معتقد بوده و مقام وی را در میان کتب طب فوق العاده گرمی میداشتند و تقریباً تمام مورخین از آن تمجید کرده اند.

نظامی عروضی سمرقندی در مقاله چهارم کتاب خود در باب علم طب و هدایت طبیب چنین مینگارد:

«… پس از کتب بسائط یکی بدست آرد چون سته عشر جالینوس یا حاوی محمد زکریا یا کامل الصناعه یا صدباب بوسهل مسیحی یا قانون بوعلی سینا یا ذخیره خوارزمشاهی و بوقت فراغت مطالعت میکند…».

ابن ابی اصیبعه گوید:

«کتاب حاوی از بزرگترین و مهمترین کتب طبی است بجهه آنکه در آن جمیع امراض و درمان بیماریها چه از متقدمین و چه از متاخرین تا زمان رازی را شامل است و در آن هر موضوعی را که از گوینده نقل نموده نامش را ذکر کرده است…».

چنانکه میدانیم عموم مورخین بلااستثناء نام کتاب حاوی را « الجامع الحاضر لصناعه الطب» گویند و از این عبارت معلوم میگردد که جامعترین کتاب طبی تا آن زمان بوده است.

عین گفته ابن ابی اصیبعه چنین است: « کتاب الحاوی و هو اجل کتبه و اعظمها فی صناعه الطب و ذلک انه جمع فیه کل ما وجده متفرقاً فی ذکر الامراض ومداواتها من سائر الکتب الطبیه للمتقدمین و من اتی بعدهم الی زمانه و نسب کل شی نقله فیه الی قائله، هذا مع ما ان الرازی توفی و لم یفسح له فی الاجل یحرز هذا الکتاب».

اما بدبختانه هنوز تعداد و مطالب مجلدات و فصول و ابواب این کتاب بطور تحقیق و دقیق معلوم نیست.

معروف است که کتاب حاوی پس از وفات محمد زکریای رازی بامرا ابوالفضل بن عمید استاد صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله دیلمی از یادداشتهائی که از رازی باقی مانده بود، باهتمام شاگردانش جمع آوری و پس از جمع این اوراق کتاب حاو تهیه شده است. چنانکه ابن ابی اصیبعه در ذیل شرح این کتاب در عیون الانباء خود نیر بدان اشاره نمود است و گوید: « نسخه کامل این کتاب را بشرح فوق ندیده و نیز از کسی نشنیده ام» (در صفحه قبل نظر ابن ابی اصیبعه آمد).

میگویند این کتاب در حدود سی مجلد (در این باب بیان مورخین مختلف است، بعضی مانند ابوالفداء در تاریخ خویش سی، برخی بیست و پاره ای هیجده مجلد در کتب خود ذکر نموده اند)، و بصورت دایره المعارف طبی است که از معلومات قدماء از عصر یونانیان و ایرانیان و غیره تا زمان خود رازی جمع شده و قرون متمادیه اطباء اروپا بخصوص جامعه طب ایتالیا و پزشکان این سرزمین از آن استفاده مینمودند.

کتاب حاوی « الجامع الحاضر لصاعه الطب» بزرگترین تألیف و تصنیف محمد زکریای رازی میباشد و مدتها مرجع علماء و اطباء اروپا بوده و مکرر بطبع رسیده است.

اولین دفعه در شهر برشیا از شهرهای ایطالیای شمالی بلاتینی ترجمه و در دو جلد طبع شده ( 1486 میلادی) و پس از آن مکرر در ونیز ایطالیا در سالهای 1509 م. و 1542 م. باسم (Continens) چاپ شده، که نسخه این چاپها بسیار کمیاب است.

اما نسخ خطی متعدده از قسمتهای حاوی در کتابخانه های معتبر عالم مانند کتابخانه موزه بریطانیا کتابخانه مونیخ و کتابخانه اکسفوردو کمبریج در انگلستان و کتابخانه اسکوریال و در اسپانیا و کتابخانه سلیم آقا (استانبول) و کتابخانه سرای (استانبول) و کتابخانه موصل و کتابخانه استان قدس رضوی مشهد و کتابخانه رامپور (هندوستان) و کتابخانه مدرس (هندوستان) و کتابخانه ملک در تهران موجود است.

بطور اجمال همانطور که از فصول و ابواب کتاب حاوی معلوم میشود در این کتاب از جمیع ظعب طب و اصول تداوی و حفظ الصحه و علم الامراض و داروسازی و سایر شعب بخوبی ذکر و بحث شده است و چنانکه متتبعین درباره آن نام دایره المعارف نهاده اند، بسیار بجا و مناسب میباشد و کمتر در میان کتب طبی قدیم کتابی باین پایه و مایه دیده میشود، با این تفاوت که رازی علاوه بر معلوماتش جمیع اطلاعات مطبی و بیمارستانی و شرح حال بیماران و جمیع گزارشهای مریضخانه ای را با طرزی نیکو بیان کرده است.

آنچه که از کتاب حاوی عموماً در کتابخانه های جهان فعلا موجود است یا جزء و یا اجزائی ازاین کتاب میباشد و نسخ متعدده آن که در کتابخانه های بزرگ یافت میشود با یکدیگر اختلاف کلی دارند و بهیچوجه مجلدات کتاب مزبور یا مجلدات حاوی در کتابخانه دیگر شباهت ندارند و هنوز کسی نتوانسته است بطور قطع و یقین بگوید، کتاب حاوی کامل که اول دفعه تهیه شده در کدام کتابخانه است.

از کتاب حاوی نسخ کامل یا نسبهً کامل کمتر یافت میشود و همانطور کمه در ابتداء شرح این کتاب آمد از مجلدات متفرق آن بیشتر میتوان در کتابخانه های عالم بدست آورد، و جهت آن بسیار واضح و آشکار میباشد چرا که استنساخ تمام حاوی کار آسانی نیست، بر خلاف کتابت اجزاء آن برای طالبین علم طب آسانتر بوده است.

بدیهی است اختلاف در عده مجلدات این کتاب ناشی از ذوق و سلیقه کاتب و سفارش دهنده کتاب بوده و هر یک بذوق خویش در این موضوع دستی داشته ند، بدین جهت است که نمیتوان گفت حاوی که شامل سن مجلد است کامل تر از حاوی هیجده مجلدی باشد.

آنچه که نگارنده در کتابخانه نفیس ملی ملک (کتابخانه آقای حاج حسین آقا ملک) که در دسترس عامه است دیده ام عبارتند از:

الف) نسخه قدیمی جلد چهارم و پنجم حاوی که در یک مجلد میباشد و در تاریخ 571 هـ . ق. تحریر یافته و شامل امراض معدی و سوء مزاج و اسهال و بیماری صفرا و اسهال اطفال و قولنج ها و ذکر ضمادها و خفقانهای معدی و امزجه مخلتفه و درمان آنها با ذکر ادویه و معالجاتی که تا زمان خود از حکماء سلف بوده با شرح جزئیات آن است که عقائد واراء علی بن ربن طبری و ابن ماسویه و جالینوس و امثال آنها را نیز در آن شرح داده و بر آنها نیز انتقاد کرده است.

ب. نسخه خطی قدیمی جلد ششم حاوی که در یک مجلد و در حدود سال 600 و اندی هـ . ق. نوشته شده و شامل بیماریهای کبد و طحال و امعاء و دولاب و سنگها و بیماریهای مقعد و نقرس و جرب و عرق النساء و دملها و زخمها و نبض ها و صداع و شقیقه و بیماریهای دماغ و چشم و اقسام تبها و هواهای شهرها و سرطان و بمیاریهای رحم و اورام آن با بیان عقاید و افکار و بقراط و جالینوس و روفس حکیم و بختیشوع و ابن سرابیون و ابن ماسویه و حنین بن اسحق و جورجیس حکیم و غیره با ذکر کتب و مأخذی که اخذ نموده و عقاید و اعمال علماء فوق با انتقادات کامل میباشد.

ج) نسخه خطی قدیمی جلد دوم حاوی محمد زکریای رازی کمه شامل: بیماریهای چشم و ضمائم آن و گوش و بینی و دندان و لب و ذات الجنب و بیماریهای صدر و معده و کبد و صفرا و سوء هضم با ذکر مطالبی که از کتب علماء و حکماء سلف و نسخ و درمانهای آنها ذکر نموده که بسال 1067 هـ . ق. کتابت شده است.

د) ایضا کتابی بنام حاوی کبیر از محمد زکریای رازی متن و حاشیه شده که تقریباً تمام بنظر میرسد. در این نسخه تقریباً از جمیع بیماریها و درمان آنها صحبت شده و اقوال و آراء و اعمال بسیاری از اطباء ما قبل در آن ذکر گردیده است.

بعلاوه در ابتدای این کتاب حکایاتی از مشاهدات و تاریخچه بیمارانیکه رازی شخصاً معالجه نموده و یادداشتهائی برداشته است دیده میشود که همین حکایات و تاریخچه های بالینی موضوع این رساله است.

هـ) نسخه بسیار قدیمی از کتاب حاوی در کتابخانه مرحوم دکتر علی رضا بهرامی مهذب السلطنه.

باید دانست همانطور که ابن ابی اصیبعه در کتاب خود بیان داشته تقسیماتی که در باب مجلدات و ابواب کتاب حاوی ذکر شده است پسندیده و مرضی نمیباشد، بعلت آنکه این کتاب پس از وفات رازی با کمک خواهر و شاگردانش از روی یادداشتهای زیادی تهیه و تدوین گردیده و چنانکه از محتویات سه نسخه ای که دیده ام مشاهده میشود از بیماریهای کبد و معده وصفرا در هر سه مجلد گفتگو میشود، در صورتی که نسخه اول جلد چهارم و پنجم و نسخه دوم جلد ششم و نسخه سوم جلد دوم از حاوی میباشد و از این حیث کتاب حاوی کاملا بر خلاف کتاب ملکی علی بن عباس مجوسی اهوازی و قانون بوعلی سینا و نقطه مقابل آن ها است، چرا که اولا دو کتاب بالا منظم گردیده و سپس بطبع رسیده است و ثانیاً نسخ «ملکی» و «قانون» تماماً بر یک منوال و یک روش چه از حیث ابواب چه از مطالب میباشد، در صورتیکه در مجلدات موجوده کتاب حاوی ابداً این ترتیب دیده نمیشود و اصولاً مبنای صحیحی ندارند.

علت دیگر عدم ترتیب این کتاب بواسطه آنست که حاوی از روی مسودات و یادداشتهای طبی رازی جمع شده و اصولا تهیه کتاب حاوی بواسطه بزرگی فوق العاده و حجم زیاد برای همه کس ممکن نبوده و فقط متعینین میتوانستند آن را داشته باشند، در این صورت کتاب و نساخ بمیل و سلیقه خود آن را ترتیب داده و تغییراتی در آن قائل شده اند، چنانکه علی بن عباس مجوسی اهوازی ارجانی در کامل الصناعه خود میگوید:

« فقط دو نسخه از حاوی دیده ام» (رجوع شود بکتاب ملکی یا کامل الصناعه چاپ قاهره سال 1294 هـ. ق. 1877 م.).

اکنون متأسفانه نمیتوان تعیین نمود که ترجمه لاتینی کتاب حاوی از روی کدام نسخه ترتیب داده شده و آن نسخه که اولین بار از روی آن ترجمه بعمل آمده در کجاست و در کدام موزه یا کتابخانه رفته است؟  ویا اصلاً نسخه اولی از آن وجود دارد یا آنکه مفقود شده و از بین رفته است؟ بخصوص اگر متوجه این نکته شویم که مترجمین آن زمان اصولاً بصحت و سقم مطالب و ترتیب و روش و سیاق عبارت و سایر مسائل مربوطه بیک چنین کتابی مهم وقعی گذاشته اند یا خیر؟

پس با کمال تأسف باید گفت که ابداً توجهی ننمموده اند والا ممکن بود ترجمه آن بهتر و مرتب تر تهیه گردد.

مقداری از مجلدات حاوی را مترجم معروف کتب طبی اسلامی موسوم به ژراردو کرمون ترجمه نموده و این همان کسی است که منصوری رازی و قانون ابوعلی سینا و کتاب جراحی ابوالقاسم خلف بن عباس «الزهراوی» را نیز ترجمه نموده است.

مورخین اروپائی عقیده مندند که کتاب حاوی بزرگترین دائره المعارف طبی زبان عرب است، که پزشک ایرانی اقلا پانزده سال تمام برای آن متحمل زحمت شده است و نتیجه و نخب تجارب و زحمات خود را که عملاً دیده با یادداشتهای روزانه اش در آن ثبت نموده و معتقدند که عمر وی کفاف اتمام او را نداده وقبل از ختم کتاب دارفانی را وداع گفته است.

آنچه که بنظر میرسد دو کتاب برء الساعه و حاوی دو تألیفی از رازی میباشند که باید آخرین تألیف وی نام نهاد با این تفاوت که کتاب برء الساعه تمام ولی کتاب حاوی از یادداشتهای وی و بیشتر حدس زده میشود پس از رازی با مباشرت دیگران جمع آوری گردیده، بنابراین نمیتوان گفت که آخرین تألیف وی حاوی است، بلکه باید دانست که حاوی نتیجه زحمات چندین ساله تصدی دانشمند ایرانی دربیمارستانهای بغداد و ری و مشاهداتش بر روی بیماران و شرح حال آنان با نتایجی است که از داروها و درمانها دیده است که آنها یادداشت نموده و مرتب نموده ولی عمرش کفاف اتمام آنرا ننموده است.

محتویات کتاب حاوی چنانکه از عناوین آن استنباط میگردد یک دورۀ کامل طب و داروسازی و جراحی و درمان شناسی است و بطور خلاصه یک دوره طب و داروشناسی را تا زمان رازی در بردارد.

مورخین مزایای زیادی برای این کتاب قائل گردیده اند که مهمترین آنها عبارتند از:

• رازی در کتاب حاوی علاوه بر آنکه عقاید قدما را یک یک شرح داده و عقیده خود را نیز نگاشته بر آنها نیز انتقاد نموده، بعباره اخری مجموعه آراء پزشکان تا زمان رازی است،
• اولین کتاب در طب اسلامی است که تاریخچۀ بیمار و بیماری را بدین شکل که امروز مجری میباشد بیان داشته است،
• جامع ترین کتاب طبی تا زمان رازی است،
• مهمترین و عالی ترین کتابی است که در آن مؤلف نظرات خود را با کمال وضوح و دقت کامل شرح و بیان نموده است.

box type=”note”] (منبع: کتاب قصص و حکایات المرضی از حکیم محمد ابن زکریای رازی – ترجمه و اهتمام دکتر محمود نجم آبادی) [/box]