حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی- بخش دهم

بنام خداوند جان و خرد

حکایات و قصه هایی از احوال بیماران مراجعه کننده به محمد ابن زکریای رازی

مطالب پی در پی و متوالی که به صورت دوره ای به سمع و نظر مخاطبان می رسد تاریخچه ها و حکایات طبی است که رازی پزشک نامی ایران در هزار و اندی سال قبل بر اثر تجارب و مشاهدات خود بر روی بیماران برشته تحریر درآورده است. که در رساله ای به نام قصص و حکایات المرضی آمده است.

ادامه مقدمه:

چنانکه در بالا بیان شد مشهور چنین است که کتاب حاوی پس از فوت استاد توسط شاگردانش تهیه و تنظیم گردیده و این مطلب مورد قبول عامه میباشد و بنظر همه چنین میرسد که این امر پس از رازی اتفاق افتاده باشد.

این بنده پس از تفحص زیاد در بسیاری از تألیفات رازی چنین بنظرم رسید، که یادداشتهای کتاب حاوی رارازی در زمان خود تهیه و تدوین نموده و میخواسته است آنرا بصورت کتاب جامعی درآورد و مانند منصوری و برء الساعه منتشر سازد ولی بواسطه زیادی مطالب و کثرت تحقیقات و ابتکارات و مشاهدات در علم طب آنطور که دو کتاب پیشین را تمام نموده است نتوانسته منتشر سازد.

دلیل بر این مطلب عبارت صریحی است که رازی در سیرت فلسفی خود بیان میدارد: « و آن اینکه ضمن این کتاب اشاره به بسیاری از کتابهای تألیفی خود مانند کتاب طب الروحانی و کتاب علم الهی و کتاب برهان و بسیاری کتب دیگر و کتاب حاوی می نماید».

این مطلب میرساند که محتویات حاوی در زمان رازی تهیه و مدون گردیده، منتهی میخواسته است آنرا کامل نماید، ولی بواسطه عللی مانند سختی های آخر زندگی و ناتوانی و یا نابینائی و یا نداشتن تمایل یا به علتی دیگر بر ما مجهول است در بوته اجمال مانده تا پس از رازی مرتب و مدون گردیده است.

بهر حال آنچه که بنظر میرسد و شاید قریب به صحت باشد دو کتاب حاوی و برء الساعه آخرین مؤلفات طبی رازی میباشند (رجوع شود به کتاب شرح حال و مقام محمد زکریای رازی صفحات 228 و 229 و 230 و کتاب «مؤلفات و مصنفات و ابوبکر محمد بن زکریای رازی» تألیف مؤلف سال 1339 شمسی انتشارات دانشگاه شماره 500).

در مورد این کتاب آنچه که بنده ناچیز توانسته ام طی سی سال مطالعه بر روی آثار رازی مخصوصاً و مؤلفات طبی وی تهیه و تقدیم خوانندگان این رساله نمایم بیش از این نمیباشد. بدیهی است ممکن است نقائصی در این یادداشتها باشد، که امیدوارم مرا مطلع گردانند، تا در چاپهای آتی نقائص رفع شود.

تعدادی از مجلدات کتاب حاوی که از روی نسخه کتابخانه اسکوریال (شهر واقع در شصت کیلومتری غرب مادرید پایتخت اسپانیا) تهیه گردیده در هندوستان و تاکنون که سال 1343 شمسی 1964 میلادی دوازده جزء از کتاب حاوی بدست ما رسیده است بشرح زیر:

جزو اول، در بیماریهای سر (سال چاپ 1955 م. 1374 ق.)، در 290 صفحه شامل یازده باب،

جزو دوم، در بیماریهای چشم (سال چاپ 1955 م. 1374 ق.)، در 269 صفحه، شامل شش باب،

جزو سوم در بیماریهای گوش و بینی و دندانها (سال چاپ 1955 م.، 1375ق)، در 299 صفحه با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل باب،

جزو چهارم در بیماریهای ریه (سال چاپ 1957 م.، 1376ق.)، در 255صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل 7 باب.

جزو پنجم، در بیماریهای مری و معده (سال چاپ 1957 م.، 1377 ق.)، در 249 صفحه با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل سی باب.

جزو ششم، در بیماریهای استفراغات و چاقی و لاغری (سال چاپ 1958 م.، 1377ق.)، در 289 صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل نه باب،

جزو هفتم، در بیماریهای پستان و قلب و کبد طحال ( سال چاپ 1958 م. 1378 ق.)، در 321 صفحه با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه، شامل شش باب،

جزو هشتم در بیماریهای قرحه های امعاء اسهال و فرق بین آنها( سال چاپ 1959 م. 1378 ق.) ، در 220 صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه، شامل سه باب،

جزو نهم، در بیماریهای رحم و زایمان (سال چاپ 1960 م. 1379ق.)، در 197 صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل 4 باب،

جزو دهم، در بیماریهای کلیه و مجاری ادرار و غیره (سال چاپ 1961 م.، 1380 ق.) در 341 صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه ، شامل ده باب،

جزو یازدهم، در بیماریهای حاصله از کرم های بدن و بواسیر و حدب و نقرس و واریس (دوالی) و داء الفیل (الفانتیازیس) و غیر سال چاپ 1962 م.، 1381 ق.)، در 317 صفحه، با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه شامل شش باب،

جزو دوازدهم، در بیماریهای سرطان و اورام و دمل ها و دبیل ها (سال چاپ 1962 م.، 1381 ق.) در 249 صفحه با مقدمه انگلیسی در 6 صفحه ، شامل هفت باب.

در اینجا لازم است تذکر دهیم که برخی از تذکره نویسان اخیزاً اشتباهی نموده اند و آن اختلاط حاوی کبیر با حاوی صغیر میباشد و چنین تصور کرده اند که رازی را دو حاوی است، یکی بنام حاوی کبیر دیگری بنام حاوی صغیر در صورتیکه چنین نیست و ما محض مزید اطلاع ذیلا مینگاریم که:

حاوی صغیر تألیف محمود بن الشیخ الربانی صاین الدین الیاس شیرازی میباشد، که مشتمل بر پنج مقاله است و نسخ زیادی از آن در ایران یافت میشود که بدبختانه باسم حاوی محمد زکریا در دست اشخاص وجود دارد و کسانیکه بصیرت ندارند آنرا باسم حاوی رازی میخزند.

ابتدای آن بدین شکل است:

« الحمد لله الواحد السبوح خالق الجن و الانس رب الملائکه و الروح ظهر منه بدایع الموجودات…..

…. قال المولی الحکیم العلیم الصارف عمره فی تعظیم امرالله و اشفقه علی خلق الله حاوی المعقول و المنقول جامع الفروع و الاصول استاد الحکماء المحققین نجم المله والدین محمود بن الشیخ الربانی الامام الصمدانی صاین الدین الیاس روح الله روحها وجدد فتوحها».

« اما بعد لایخفی علی رأی ذوی العقول ان علم الطب اشرف من سایر العلوم لان شرف کل علم بحسب شرف موضوعه و موضوع علم الطب بدن الانسان و من البدیهیات ان هذا الموضوع فی عالم الکون و الفساد اجل و اشرف من سائرالکائنات فلاجرم العلم به اجل و اشرف من سایر العلوم لاسیما اذورد به الخیر الماثور عن النبی صم حیث قال: العلم علمان علم الابدان و علم الادیان…..».

پس از آن شرحی ذکر میکند که بعضی از دوستان و برادران مرا گفتند که کتابی در طب تألیف نمایم و من نیز اطاعت کردم….

لذا این کتاب را تألیف نموده و آنرا« حاوی لعم التداوی» نام نهده و بر پنج مقاله مرتب نمودم:

مقاله اول – در بیان بیماریهاست و شامل یکصد و بیست و پنج باب،

مقاله دوم – در تبها و شامل بیست وهفت باب،

مقاله سوم – در بیماریها و علل ظاهره اعضاء بدن شامل یکصد و پنج باب،

مقاله چهارم – در بیان ادویه مفرده بترتیب حروف تهجی،

مقاله پنجم – در بیان ادویه مرکبه و کیفیت استعمال و ترکیب آنها شامل پنجاه باب است.

«مقدمه تمام شد.»

ox type=”note”] (منبع: کتاب قصص و حکایات المرضی از حکیم محمد ابن زکریای رازی – ترجمه و اهتمام دکتر محمود نجم آبادی) [/box]