طراحي مدل حجامت بر روی حیوانات (wet cupping) و بررسي تاثيرآن بر پارامترهاي ايمونولوژيكي و هماتولوژيكي در گوسفند

به مناسبت ۱۴ مهر روز دامپزشکی

مقاله ذیل تقدیم می گردد

علي رغم پيشرفت هاي فراوان در علوم پزشكي و فراگيرشدن طب مدرن، بسياري از مردم در سراسر دنيا به ساير روش هاي درماني مانند گياه درماني، طب سوزني، هوميوپاتي، انرژي درماني، حجامت و غيره، كه به نام طب مكمل یا جايگزين (complementary or alternative medicine) نامیده مي شود، روي آورده اند.

در دامپزشكي نيز به طب مكمل توجه زيادي شده است و علاوه بر كتب و دستورالعمل هاي موجود، تحقيقات علمي گسترده اي نيز در اين زمينه انجام شده و علاقه مندي به طب جايگزين در دامپزشكي نيز در حال افزايش است.

مطالعه حاضر بر اساس جستجو در بانك هاي اطلاعاتي معتبر (science direct, pubmed, magiran)و در دسترس براي اولين بار در دنيا، به طراحی مدل حیواني حجامت بر روي گوسفند پرداخته و نيز تاثير آن را بر فاكتورهاي خوني و ايمني گوسفند مورد بررسي قرار داده است.

چكيده

 حجامت يكي از روش هاي درماني طب سنتي ايران، براي بازگرداندن و احيا تعادل در ارگانيسم است. در اين مطالعه براي اولين بار تاثير حجامت بر روي برخي فاكتورهاي ايمنولوژيك و هماتولوژيك گوسفند، مورد ارزيابي قرار گرفت.

روش كار: 16راس ميش نژاد مهربان، به صورت تصادفي به 2 گروه ;8 تايي آزمايش و شاهد تقسيم شدند . در روزهای 0، 3، 7 و 18پس از انجام حجامت از دو گروه شاهد و آزمايش خون­گیری از ورید وداج انجام و فاكتورهاي گلبول سفيد تام، لنفوسيت و گرانواوسیت، گلبول قرمز، هموگلوبين، MCH ,MCV ،MCHC و پلاكت اندازه گيري گرديد. همچنين قبل از شروع آزمايش و نیز 3 و 18روز پس از انجام حجامت، خونگيري جهت اندازه گيري فاكتور C3صورت پذيرفت.

نتايج: بررسي ها افزايش معني داري ( P< 0.05) در مقدار C3بين نمونه روز صفر و 18 پس از حجامت در گروه آزمايش نشان داد.

نتايج در ساير فاكتورهاي بررسي شده، اختلاف معني داري را نشان نداد.(P< 0.05)

نتيجه گيري: تاثير مثبت حجامت بر سيستم كمپلمان در گوسفند و عدم تاثير منفي آن بر سايرفاکتورهاي بررسي شده، راه را براي تحقيقات بعدي در مورد بررسي تاثير حجامت بر درمان بيماري هاي دامي هموار ساخت.

 مقدمه:

طب سنتي ايراني- اسلامي يك مكتب طبي جامع و پويا است كه ريشه هاي آن به پيش از 8000 سال قبل از ميلاد مسيح باز ميگردد. (4،1) به طور كلي طب سنتي “مجموعه علوم نظري و عملي خارج از حوزه طب مدرن براي پيشگيري و درمان بيماري ها و ارتقا سلامت جامعه است، كه از نسلي به نسل ديگر در جوامع مختلف انتقال يافته است(3). طب سنتي به دليل متكي بودن بر باورهاي مردم يك منطقه، كل نگر بودن و قابل اجرا، امن و اقتصادي بودن در اكثر كشورها مورد توجه قرار گرفته و پيشرفت و توسعه يافته است.( 3).

علاوه بر توسعه و افزايش علاقه مندي به طب جايگزين و سنتي در پزشكي، اين علم در دامپزشكي نيز در حال توسعه است. تقريبا تمام روش ها و داروهاي مورد استفاده در اين طب براي انسان، مي تواند در دامپزشکی نیز مورد استفاده قرار گيرد(15). طب سوزني به عنوان يكي از روش هاي طب سنتي در سال هاي اخير در جوامع دامپزشكي سراسر دنيا به عنوان يك روش علمي معتبر، مورد پذيرش قرار گرفته است. به علاوه گياه درماني، ماساژ درماني و غذا درماني نیز جز روش هاي درماني رايج سنتي در دامپزشكي مي باشد.(15)

حجامت نيز يكي ديگر از روش هاي درماني طب سنتي، براي بازگرداندن و احيا تعادل در ارگانيسم است كه براساس قديمي ترين سند موجود از 3300 سال قبل از ميلاد مسيح به عنوان يك روش درماني در مقدونيه انجام مي شده است.(16،3) اين عمل به صورت ايجاد مكش در مواضع خاصي از بدن و خونگيري از آن مواضع انجام مي شود. زماني كه بادكش به تنهايي ايجاد شود حجامت گرم و خشك(Dry Cupping) ناميده شده و زمانيكه پس از بادكش بوسيله ايجاد خراش سطحي روي پوست در سطح اپي درم و بادكش مجدد، از بدن خون گرفته شود حجامت تر (Wet Cupping) ناميده مي شود. (16،11،3)

حجامت به عنوان يك روش مهم در طب سنتي و روشي كه در متون ديني نيز مورد توجه قرار گرفته است، در انسان همواره نتايج خوبي به همراه داشته است. گزارشات اولیه نشان دهنده تقويت سيستم ايمني با روش حجامت است. با اين حال سندي مبني بر استقاده از حجامت در درمان حيوانات وجود ندارد. لذا در اين مطالعه براي اولين بار تاثير حجامت بر روي برخي فاكتورهاي ايمنولوژيك و هماتولوژيك گوسفند، به عنوان يك روش پيشگيري و درماني ارزان و بدون عوارض جانبي در درمان بيماري هاي دام مورد ارزيابي قرار گرفت.

مواد و روش ها:

اين مطالعه بر روي 16 راس ميش نژاد مهربان با محدوده سني 4-2 سال در ايستگاه تحقيقاتي عباس آباد دانشگاه بوعلي سينا – همدان اجرا شد. گوسفندان در طي آزما يش با جيره استاندارد و يكسان جو، كاه و يونجه تغذيه شده و به صورت نگهداري در جايگاه بسته، به تغذيه دستي پرورش مي يافتند .

همچنين گوسفندان از نظر باليني به ظاهر سالم و فاقد علائم بيماري خاصي بودند.

انجام حجامت:

گوسفندان بر اساس شماره گوش به صورت تصادفي به 2 گروه 8 تايي شاهد و آزمايش تقسيم شدند. در گروه آزمايش، ابتدا پشم ناحيه ساكرال گوسفند به وسیله پشم چين دستي اصلاح گرديد. سپس گوسفند به پهلو خوابانيده و پس از 5دقيقه بادكش گذاری در ناحيه ساكرال، با استفاده از تيغ بيستوري استريل شماره 15 حدود 40 خراش به عمق حداكثر 5/3 ميليمتر و طول5/0 سانتی متر در ناحيه ذكر شده ايجاد شد. پس از ايجاد خراش مجددا يك مرحله بادكش به مدت 3دقيقه صورت پذیرفت و سپس محل خون ريزي تميز و پانسمان گرديد.

شكل شماره 1– نحوه اصلاح كردن ناحيه مورد نظر و انجام حجامت در گوسفندان

نمونه گيري

قبل از شروع آزمايش از هر يك از گوسفندان مقدار 8 ميلي ليتر خون از ناحيه وريد وداج اخذ و1ميلي ليتر آن براي سنجش گلبول سفيد، لنفوسيت و گرانولوسيت، گلبول قرمز، هموگلوبين،MCV ، MCH، MCHC و پلاكت به لوله هاي آزمايش استريل حاوي ماده ضد انعقاد EDTA و 7 ميلي ليتر باقي مانده به لوله هاي بدون ماده ضد انعقاد جهت تهيه سرم و سنجش C3انتقال يافت. براي جداسازي سرم لوله ها با دور 3000دور در دقيقه به مدت 15دقيقه سانتريفيوژ شده و سرم آنها جدا گرديد.

7،3 و 18 روز پس از انجام آزمايش مجددا از هر يک از گوسفندان گروه شاهد و آزمايش به ترتيب قبل، خونگیري از وريد وداج جهت اندازه گيري فاكتورهاي گلبول سفيد تام، لنفوسيت ها و گرانولوسیت، گلبول قرمز، هموگلوبين MCV،MCH ، MCHC و پلاكت 3و 18روز پس از حجامت جهت اندازه گيري فاكتور C3، صورت پذيرفت.

آزمايشات هماتولوژي و ايمنولوژي:

ارزيابي گلبول سفيد تام، لنفوسيت ها و گرانولوسیت ها، گلبول قرمز، هموگلوبين MCV ، MCHC، MCH و پلاكت، با استفاده از دستگاه سل كانتر دياترون (Abacus) صورت پذيرفت. اندازه گيري ميزان C3پس از تهيه نمونه سرم در هر نوبت خونگيري به روش نفلومتري با دستگاه Minineph مدل AD200 انجام پذيرفت. داده هاي بدست آمده به وسيله نرم افزار SPSS و آزمون تي مورد تجز يه و تحليل آماری قرار گرفت. سطح معني دار داده ها P<0/. 5 در نظر گرفته شد.

نتايج:

براي مقايسه خون گروه شاهد و آزمايش از نظر فاكتورهاي گلبول سفيد، لنفوسيت و گرانولوسيت، گلبول قرمز، هموگلوبين MCHC ،MCH ،MCV و پلاكت از آزمون تی استفاده شد. در تجزيه و تحليل آماري اختلاف معنی داري از نظر افزايش فاكتورهاي نام برده در روز هاي 7،3 و 18پس از حجامت بين دو گروه شاهد و آزمايش مشاهده نگرديد.

(جدول هاي شماره 1 و 2). براي مقايسه، سرم گروه آزمايش و شاهد از نظر فاكتورC3 نيز از آزمون تي استفاده شد. نتايج، اختلاف معني داري را در سطح اين پروتئين، در روز3 پس از حجامت در نمونه پيش آزمون و پس آزمون، در گروه شاهد و آزمايش نشان نداد، اما ميزان C3در روز 18پس از حجامت، در گروه آزمايش نسبت به نمونه پيش آزمون، به طور معني داري بالاتر بود(05/0>P) (جدول شماره 2 و شكل شماره1)

جدول شماره 1 – مقايسه سطح فاكتورهاي هماتولوژي در روزهاي مختلف آزمايش در دو گروه آزمايش و شاهد

جدول شماره 2- مقايسه سطح فاكتورهاي ايمونولوژي در روزهاي مختلف آزمايش در دو گروه آزمايش و شاهد

  a,b نشان دهنده اختلاف آماري معني دار در هر ستون در روزهاي آزمايش است.(p< 0.05)

 شكل شماره 2- روند تغيير ميزان C 3 سرم خون گوسفند در روزهاي مختلف آزمايش در دو گروه آزمايش و شاهد

بحث:

علي رغم پيشرفت هاي فراوان در علوم پزشكي و فراگيرشدن طب مدرن، بسياري از مردم در سراسر دنيا به ساير روش هاي درماني مانند گياه درماني، طب سوزني، هوميوپاتي، انرژي درماني، حجامت و غيره، كه به نام طب مكمل یا جايگزين (complementary or alternative medicine) نامیده مي شود، روي آورده اند(3).

در دامپزشكي نيز به طب مكمل توجه زيادي شده است و علاوه بر كتب و دستورالعمل هاي موجود، تحقيقات علمي گسترده اي نيز در اين زمينه انجام شده و علاقه مندي به طب جايگزين در دامپزشكي نيز در حال افزايش است.

(2010,center graz) بر اساس يك نظر سنجي در سال2011، آموزش طب مكمل و جایگزين در دامپزشکي توسط Memon و Sprungerاز 34 كالج و دانشكده دامپزشكي در آمريكا، كانادا، استراليا و اروپا مورد ارزيابي قرار گرفت. نتايج اين بررسي نشان داد كه طب مكمل در دامپزشكي مهم است و در آموزش و پرورش بايد به آن پرداخته و در برنامه های درسي آن گنجانده شود. (9) علاوه بر اين طب سنتي حاصل هزاران سال تجربه است و نمي توان به بهانه قديمي بودن آن را كنار گذاشت. تنها راه براي مشخص نمودن ارزش اين طب اين است كه اين ادعاهای درماني تاريخي، توسط علم مدرن مورد بررسي و آزمايش قرار گيرد.

امروز حجامت، يكي از روش هاي طب سنتي است كه با ايجاد مكش در نقاط خاصي از بدن و افزايش جريان خون در آن ناحيه ايجاد مي شود(2,5,8,14).

در دهه هاي اخير مطالعات متعددی در خصوص تأثير حجامت بر درمان بيماري هاي مختلف انساني صورت گرفته است. بررسي مطالعات huijuanو همكاران در سال هاي2010 و 2012 نشان مي دهند كه حجامت تاثير بالقوه اي در درمان بيماري هايي مثل، هرپس زوستر، فلج بل، ديسك كمر، آكنه، درد زانو، اسپوند يلوز گردن، آسم، كهير، ورم پستان، سرماخوردگي، و غيره دارد. (7، 6) با اين حال سندي مبني بر استفاده از اين روش درماني مفيد، ارزان و در دسترس در دامپزشكي وجود ندارد.

مطالعه حاضر بر اساس جستجو در بانك هاي اطلاعاتي معتبر (science direct, pubmed, magiran)و در دسترس براي اولين بار در دنيا، به طراحی مدل حیواني حجامت بر روي گوسفند پرداخته و نيز تاثير آن را بر فاكتورهاي خوني و ايمني گوسفند مورد بررسي قرار داده است.

يافته هاي بدست آمده از اين مطالعه تفاوت معني داري بين سطح فاكتورهای گلبول سفيد تام، لنفوسیت و گرانولوسيت، گلبول قرمز، هموگلوبين ، MCV ، MCH ، MCHC و پلاكت در دو گروه شاهد و آزمایش در روز هاي قبل و بعد از آزمايش را نشان نداد.

همچنين نتايج اين تحقيق در موردC3 (فراوان ترين و مهمترين پروتئين كمپلمان) نشان داد، سطح اين پروتئين در گروه حجامت به طور معني داري در روز 18پس از آزمايش بالاتر از گروه شاهد است.

C3 مهم ترين پروتئين سيستم كمپلمان است كه معمولا توسط سلول هاي كبدي و ماكروفاژها ساخته مي شود و بيشترين غلظت سرمي را در ميان اجزاي كمپلمان داشته و براي پيشرفت آبشار كمپلمان، فعال شدن اين پروتئين ضروری است. (12)

تحقیقات صورت گرفته توسط zhang و همکاران در سال 2006 بر روی اثرات حجامت بر عملکرد سیستم ایمنی در درمان برونشیت مزمن در انسان نیز، افزایش معنی دار سطح C3 درگروه حجامت یافته نسبت به گروه شاهد را نشان داده که با نتایج ایم مطالعه مطابقت دارد. (17)

نتايج اين مطالعه افزايش معني داري در سطح لنفوسیت و گلبول سفيد در روزهاي پس از حجامت در گوسفند را نشان نداد.

مطالعات Vaez Mahdavi و همكاران در سال 2012 نيز افزايش قابل توجهي در سطح لنفوسیت، بعد از دو هفته از حجامت نشان نداد ولي مقايسه نمونه قبل و 2 هفته بعد از حجامت، افزايش اندكي در سطح گلبول سفيد تام خون را نشان داد. (10)

مطالعات ahmed و همكاران در سال 2005 در بررسي اثر حجامت بر درمان روماتوئيد و تاثير آن بر سطح برخي فاكتورهاي ايمني نيز نشان داد كه سطح گلبول سفید تام در گروه درمان شده با حجامت پس از يك ماه افز ايش مي يابد .(1)

به طور كلي با توجه به نتايج اين مطالعه و مطالعات صورت گرفته به نظرمي رسد، كه احتمالا تكرار حجامت و افزايش زمان ليوان گذاري و دفعات ليوان گذاری، مي تواند باعث افزايش سطح لنفوسيت و گلبول سفيد تام خون شود.

از نكات قابل توجه ديگر در نتايج بدست آمده از این مطالعه، كاهش جزئي در سطح گلبول قرمز، هماتوكریت و هموگلوبين در روز 7 پس از آزمايش در گروه حجامت نسبت به نمونه قبل آزمايش بود. اگرچه اين كاهش از نظر آماري معني دار نبود. تحقيقات صورت گرفته در زمينه حجامت در انسان توسط Vaez Mahdaviو همكاران در سال 2012 نيز كاهش معني دار سطح گلبول قرمز، هموگلوبين و هماتوكريت را در روزهاي پس از حجامت نشان داده است.(10) همچنین مطالعات مختلف صورت گرفته توسط Danyali و همكاران در سال 2009، جهت مقايسه خون وريدي و خون حاصل از حجامت نشان داده است كه ميزان گلبول قرمز، هموگلوبين و هماتوكريت در خون خارج شده از حجامت نسبت به وريدي به صورت معني داري بالاتر است.(3)

در مورد ساير فاكتورهاي بررسي شده MCH)،MCV، MCHC و پلاكت) نيز تغيير قابل توجهي مشاهد نشد.

به طور كلي تاثير مثبت حجامت بر سیستم كمپلمان در گوسفند و عدم تاثيرمنفي آن بر ميزان WBC، لنفوسیت ها، گرانولوسيت ها MCH، MCV، MCHC ، پلاكت و مطابقت آن با تحقيقات صورت گرفته در انسان در برخی از فاكتورهای مورد بررسي، راه را براي تحقيقات بعدي در مورد بررسي تاثير حجامت بر درمان بيماري هاي دامي هموار ساخته است.

با توجه به هزينه بالای درمان در دامپزشكي، مشكلات ناشي از باقي مانده دارويي در مواد غذايي و ايجاد مقاومت آنتي بيوتيكي در دام فراگير شدن روش هاي طب سنتي به ويژه حجامت در دامپزشكی، مي تواند كاهش تقاضا براي استفاده از داروهاي شيميايي را به دنبال داشته باشد. به طور كلي تاثير مثبت حجامت بر سيستم كمپلمان در گوسفند و عدم تاثير منفي آن بر ميزانWBC ، لنفوسيتها، گرانولوسيت ها ، MCH، MCV، MCHC ، پلاكت و مطابقت آن با تحقيقات صورت گرفته در انسان در برخي از فاكتورهاي مورد بررسی، راه را براي تحقيقات بعدي در مورد بررسي تاثير حجامت بر درمان بيماري هاي دامي هموار ساخته است. بررسي وسيع تر با در نظر گرفتن فاكتورهاي بيشتر براي بررسي تاثير حجامت بر درمان
بيماري هاي دامي پيشنهاد مي گردد.

تشكر و قدرداني:

بدين وسيله از رياست محترم دفتر استعدادهاي درخشان دانشگاه بوعلي سينا جناب آقاي دكتر فيضی و جناب آقاي دكتر ميرزايي، عضو انجمن حجامت ايران كه در اجراي اين طرح ما را ياري نمودند تشكر و قدرداني مي گردد.

 امين افصحي ^الف، زهرا آئيني ^ب، مرتضي ياوري ^ج*، حسين رضوان ^د

^الف كارشناس بهداشت مواد غذايي، دانشكده پيرادامپزشكي دانشگاه بوعلي سينا همدان

^ب كارشناس علوم آزمايشگاهي، دانشكده پيرادامپزشكي دانشگاه بوعلي سينا همدان

^ج استاديار، گروه دامپزشكي، دانشكده پيرادامپزشكي دانشگاه بوعلي سينا همدان

^د استاديار، گروه علوم آزمايشگاهي، دانشكده پيرادامپزشكي دانشگاه بوعلي سينا همدان

 References:

1. Ahmed,S.M., Madbouly, N.H., Maklad, S.S., Abu-Shady, E.A.(2005). Immunomodulatory effects of blood letting cupping therapy in patients with rheumatoid arthritis. J. Egypt. Immunol. 12:39-51.
2. Ahmadi, A., Schwebel, D.C., Rezaei, M.(2008). The efficacy of wet-cupping in the treatment of tension and migraine headache. J. Am. Chin. Med. 36:37-44.
3. Danyali, F., VaezMahdavi, M.R., Ghazanfari, T., Naseri, M. (2009). Comparison of the biochemical, hematological and immunological factors of “cupping” blood with normal venous blood. J. Physiology and

Pharmacology. 13:78 – 87.

4. Elgood, C. (1992). A medical history of Persian and the Eastern Caliphate. Amir Kabir Publication.
5. Farhadi, K., Schwebel, D.C., Saeb, M., Choubsaz, M., Mohammadi, R., Ahmadi, A. (2009). The effectiveness of wet-cupping for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial. J. Complement Ther Medicine.

17:9-15.

6. Huijuan, C., Mei, H., Xun, L., Shangjuan, D., Yongmei, Sh., Qian, W., Shu, X., Jianping, L.(2010). Clinical research evidence of cupping therapy in China: a systematic literature review.J. BMC Complement Altern Med.

70:1‐10.

7. Huijuan, C., Xun, L., Jianping, L.(2012). An Updated Review of the Efficacy of Cupping Therapy J.pone . 7:1-14.
8. Qasim, K., Al-Rubaye, A.(2012). The Clinical and Histological Skin Changes After the Cupping Therapy (Al-Hijamah). J Turk Acad Dermatol. 6:1-7.
9. Memon, M.A., Sprunger, L.K. (2011). Survey of colleges and schools of veterinary medicine regarding education in complementary and alternative veterinary medicine. J Am Vet Med Ass.239: 619-623.
10. Vaez Mahdavi, M.R., Ghazanfari, T., Aghajani, M., Danyali, F., Naseri, M. (2012). Evaluation of the Effects of Traditional Cupping on the Biochemical, Hematological and Immunological Factors of Human Venous Blood.

ACompendium of essays on alternative therapy. Edited by Arup Bhattacharya. First published January, Publishing

Process Manager Ivona Lovric . 67 – 88

11. Niasari, N., Kosari, F., Ahmadi, A.(2007). The Effect of Wet Cupping on Serum Lipid Concentrations of Clinically Healthy Young Men: A Randomized Controlled Trial.J. alternative and complement med.1:79-82.
12. Rabbani, M. Mahzonieh, M. (2004). Veterinary Immunology. Printing from 504 to 524. Tehran University Press.
13. Litscher, G.(2010). Ten Years Evidence-based High-Tech Acupuncture Part 3: A Short Review of Animal Experiments.J. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine.7:151-155.
14. Lauche, R., Cramer, H., Choi, K.E., Rampp, T., Saha, F., Dobos, G., Musia, F.(2011). The influence of a series of five dry cupping treatments on pain and mechanical thresholds in patients with chronic non-specific neck pain – a randomised controlled pilot study.J. BMC Complementary and Alternative Medicine. 11:63-74.
15. Smith, C. (1992). Acupuncture: an ancient treatment modality under cientific scrutiny. J Am Vet Med Assoc. 20:1321-1325.
16. Zarif kar, A., Amir ghofran, Z., Habibi, H., Mansori, R. (2010). Effect of wet cupping on serum antibodies against antigens HBS after ccination against hepatitis B. J. Traditional Islam and Iran. 3: 259‐263.
17. Zhang, CQ., Liang ,T.J., Zhang, W. (2006). Effects of drug cupping therapy on immune function in chronic asthmatic bronchitis patients during protracted period. J Zhongguo Zhong Xi Yi Jie He Za Zhi.26:984-987.__