معرفی کتاب دقائق العلاج
نام كتاب: دقائق العلاج
پديدآور: كرمانى، محمد كريم بن ابراهيم- مترجم: عيسى ضياء ابراهيمى
تاريخ وفات پديدآور: 1288 ه. ق
موضوع: بيمارى ها
زبان: عربى
تعداد جلد: 2
ناشر: چاپخانه سعادت
مكان چاپ: كرمان
سال چاپ: 1362 ه. ش
نوبت چاپ: اول
حاج محمدکریم خان کرمانی سومین مقتدای سلسله شیخیه که بعد از حاج سید کاظم رشتی رهبری و پیشوایی این مکتب را بر عهده گرفت؛ بنابراین او سومین رهبر شیخیه محسوب می‌شود.
بعد از سید کاظم رشتی برخی از شاگردان وی حاج محمدکریم‌خان کرمانی را جانشین وی دانستند. از او بیش از ۲۰۰ جلد کتاب و رساله به جا مانده‌است که بیشتر مباحث آن در خصوص حکمت الهی شیعی است. حاج محمد کریم خان فرزند ابراهیم خان ظهیر الدوله والی کرمان است که پسر عمو و داماد فتحعلی شاه قاجار بود.
كتاب دقايق العلاج همانطور كه گذشت كتابى است در مسائل پزشكى عملى كه بغير از آخرين باب مقاله پنجم كه بين سالهاى 1264 و 1267 نوشته شده است تاريخ آغاز كار تأليف آن بتحقيق معلوم نيست اما با توجه بمقدمه آن مسلما پس از اتمام كتاب حقايق الطب[1] مىباشد كه اين كتاب در تاريخ 1264 هجرى قمرى باتمام رسيده است در مقدمه باب آخر مقاله پنجم چنين آمده كه:
«ازآن جهت كه هر روز تغيير و تبديلى در قسمتهاى گذشته روى ندهد اين باب را اضافه مىكنيم تا هر چيز جديد و تجربه تازهاى را در آن بياوريم و بنا بر اين ترتيب خاصى نخواهد داشت و تا آخر عمر ادامه خواهد يافت تا تقدير چه باشد و هرچه خداوند بخواهد همان خواهد شد و هرچه نخواسته باشد نخواهد بود و لا قوة الا بالله العظيم و كتاب در پنجم ذى القعده سال هزار و دويست و شصت و هفت بدينجا رسيد حامدا مصليا مستغفرا.»
ويژگى كتاب دقايق العلاج نسبت بساير كتب طب قديم در اين است كه مانند همه تأليفات مؤلف اعلى الله مقامه و ساير مشايخ سلسله شيخيه براساس آيات قرآن و اخبار اهل عصمت عليهم السلام نوشته شده است و درعينحال آلوده بتقليد كوركورانهاى از مؤلفين سابق اعم از يونانى و ايرانى نيست.
كتاب حاضر شامل مسائل كلى عملى يعنى تشخيص و درمان بيمارىها و داروهاى مختلف و طرز تهيه آنها است، باين معنى كه مؤلف مسائل پزشكى عملى و نيز داروسازى را باين شرح گردآورى فرموده: مقدمه در ذكر بعضكليات علمى و عملى، مقاله نخست در درمانهاى عام، مقاله دوم در درمان- هاى خاص، مقاله سوم درباره ساختن داروها، مقاله چهارم در ساختن مركبات، مقاله پنجم در پارهاى نوادر. با اين توضيح كه مؤلف (ا ع) در اين مقاله بمسائل مختلفى از قبيل درمانهاى روايت شده از اهل بيت عليهم- السلام و دستور بكار بردن بعض داروها و نيز مفردات پزشكى و غيره پرداخته اند.
نكته قابل ذكر اين است كه مؤلف (ا ع) در موارد بسيارى باين مسئله اشاره فرموده اند كه يك درمان يا يك دارو بوسيله خود ايشان شخصا و يا درباره يكى از نزديكانشان به آزمايش رسيده است و بخصوص بايد توجه داشت كه آن مرحوم در همه مسائل علمى و عملى اعم از پزشكى، فيزيكى، كيميا (شيمى) و مانند آن براى تجربه ارزش بسيار زيادى قائل بوده و چه در اين كتاب و چه در ساير كتب خود باين مسئله اشاره فرمودهاند و مثلا در خاتمه كتاب مرآت- الحكمة بعنوان نصيحت پس از سفارش درباره رجوع بقرآن و سنت و اخبار اهل بيت عليهم السلام و نيز گرفتن علم از استاد راهنمائى كه دلش بنور علم آل محمد عليهم السلام روشن باشد چنين نگاشتهاند” اما آن ميزان خارجى كه آن را با چشمت مىبينى و با دستت عمل مىكنى و درستى يا نادرستى كار را عينا بچشم خودت آشكارا مىبينى دانشى است الهى و نبوى و علوى و هرمسى، زيرا آنچه را كه پنهان است مشاهده مىكنى و از آنچه پوشيده است پرده برميدارى و حقايق بدون آنكه شكى در آن باشد مجسم مى گردد.”
و نيز در خود كتاب دقايق العلاج مكررا سفارش فرمودهاند كه سعى پزشك بايد بر اين باشد كه بر آزمايشهاى پيشين خود و يا كسان قابل اعتمادى كه مطلبى را آزموده اند تكيه كند و فقط بمطالعه آثار گذشته قناعت ننمايد.
به هرحال آنطور كه از كتاب دقايق العلاج و بعض كتب ديگر مؤلف (ا ع) بر مى آيد آن مرحوم شخصا بانجام آزمايشهاى شيميائى مىپرداخته كه گاه وسائل لازم را نيز بدست خود مىساخته اند.
نكته مهم ديگر اين است كه مؤلف (ا ع) مانند ساير مشايخ سلسله شيخيه اعلى الله مقامهم براى اثبات مسائل در هريك از تأليفات خود و در هريك از رشتههاى علمى بدلايلى بساير دانشها متوسل شده اند و چه بسيار است استدلالهائى كه در همين كتاب بمسائل حكمت الهى و يا صناعت فرموده اند.
اما مسئلهاى كه اين كتاب را از همه كتابهاى همانندش ممتاز مىسازد استدلالات عقلى متكى بر قرآن و اخبار اهل بيت صلوات الله عليهم اجمعين است و بعلاوه مؤلف (ا ع) مسائل تازهاى را مطرح ساخته اند كه مهمتر آنها بحث درباره اين فرضيه است كه اخلاطى كه سبب ايجاد بيمارى هستند داراى روح بوده و زندهاند و حتى بعضى داراى روح حيوانى و پارهاى داراى روح گياهى و يا جمادى هستند و اين موضوع را در باب سيزدهم از مقاله دوم در ضمن تحقيق راجع به تب نوبه و نيز در فصل نوزدهم باب چهارم از مقاله پنجم و همچنين در كتاب رجوم الشياطين كه پس از دقايق العلاج تأليف گرديده مورد بحث قرار دادهاند و اگر توجه شود كه اين كتاب در حدود سالهاى 1850 تا 1853 ميلادى نوشته شده و اولين مطالعات درباره سياه زخم حيوانات بوسيله كازيمير داون فرانسوى در 1850 انجام گرفته، و پاستور در 1857 كار خود را درباره تخمير شروع كرده و در 1865 ميلادى بتحقيق درباره آفت عمومى كرم ابريشم در جنوب فرانسه پرداخته و همين تحقيقات بوده كه بكشف مسائل اساسى مربوط به ميكربها انجاميده است[2]، نبوغ خاص خدادادى مؤلف بزرگوار كتاب دقايق العلاج (ا ع) بيشتر روشن مىگردد.
علاوه بر اين خواننده ارجمند در اين كتاب به روشهاى ابتكارى و بىسابقه آن مرحوم در تهيه مواد شيميائى و داروها و يا درمان بيماران كه گاه بنا به- فرمايش خود ايشان جنبه الهام داشته است برخورد مىكند و بعنوان نمونه مىتوان روش خاص ايشان را در درمان سياه سرفه ذكر كرد.
اما منابع كتاب علاوه بر قرآن و سنت و اخبار اهل بيت (ع) و تجربيات و نظريات شخصى بشرحى است كه خود آن مرحوم در پشت نسخه اصلى بخط خود ذكر فرموده اند كه عينا گراور شده و بنظر خواننده محترم مىرسد.
توضيحا اضافه مىشود كه چون نسخه اصل كتاب كه عينا عكسبردارى و به كتابخانه هاى بزرگ ايران و ساير نقاط جهان فرستاده شده داراى حواشى متعددى است و در بين سطور آن نيز مطالبى اضافه شده دو بار زير نظر و بدستور خود مؤلف (ا ع) پاكنويس گرديده و هربار باز بوسيله خود آن مرحوم تصحيح و حاشيهنويسى شده و نيز ترتيب بعض فصول دگرگون گرديده است و پاكنويس دوم مبناى نسخهاى است كه به سال 1315 هجرى قمرى مطابق سالهاى 1255 هجرى شمسى و 1896 ميلادى در بمبئى بچاپ رسيده و منتشر شده است.
مؤلف به غير از كتاب حاضر سه تأليف ديگر نيز در علم پزشكى دارند كه عبارتند از حقايق الطب كه در طب نظرى است و در مسائل پزشكى از نظر حكمت الهى يعنى فلسفه و پيش از دقايق العلاج تحرير يافته و ديگرى جوامع العلاج است كه شامل معالجات عام است و پس از دقايق العلاج تأليف يافته و سوم رسالهاى در شرح مسئله نبض از كتاب قانون تأليف ابو على سينا است.
[1] اين كتاب و نيز كتاب جوامع العلاج در چاپخانه سعادت كرمان بچاپ رسيده و منتشر شده است.
[2] تاريخ علوم تأليف پير روسو ترجمه بهمن صفارى چاپ اول.
