خواب و بیداری (نُوم و یَقظِه)

خواب و بیداری (نُوم و یَقظِه)

از دیدگاه طب جامع، هرگاه نفس آدمی از فعالیت­های حسی باز ایستد، خواب روی می‌دهد.

منظور از   فعالیت‌های حسی در این مورد، محرک‌هایی است که دائماً از محیط به احساس‌های پنج­گانه ما می‌رسد. در منابع طب سنتی آمده است که هرگاه نفس آدمی از تجسس چیزهایی که از طریق حواس رسیده است دست بردارد و اندام‌های حسی (گوش، چشم، لامسه، بویایی و چشایی) از وظایفشان دست بکشند خواب رخ می‌دهد، علت به خواب رفتن از لحاظ مزاجی تأثیر رطوبت بر مغز است، آن را به ابری تشبیه کرده‌اند که جلو تابش خورشید را  می‌گیرد. با تأثیر رطوبت بر مغز، دستور دهی مغز به اعضاء قطع و خواب رخ می‌دهد.

هر چقدر این رطوبت به اندازه لازم به اعتدال باشد خواب خوش‌تر خواهد بود و اختلالات خواب به فساد و اختلالات رطوبت بستگی دارد. منبع ذخیره و جبران اعمال حیاتی بدن ما خواب است. حرارت غریزی و روح ناتوانی یا خستگی ناشی از تحلیل رفتن‌های بدن به علت فعالیت‌های بدنی، خشم، اعمال روزانه، جماع در خواب جبران می‌گردد.

بنابراین به نظر می‌رسد که موضوع تنظیم خواب حائز اهمیت زیادی است. به همین دلیل در مورد خواب باید به نکات ذیل دقت شود:

1ـ زمان‌بندی خواب: خواب باید زمان مشخصی داشته باشد، با توجه به تغییرات شبانه­روزی مزاج لازم است زمان خواب تنظیم گردد. در شرایطی بدن بیشترین استعداد به خواب رفتن را دارد که بهترین شرایط در ساعات 10-9 شب تا حدود 4 صبح یا هر زمانی است که قبل از طلوع خورشید می‌باشد. با توجه به تغییرات فصول و اختلاف زمان طلوع به تنظیم بر مبنای ساعات طبیعی شبانه‌روزی تنظیم می‌شود.

2ـ مدت زمان خواب به مزاج فرد بستگی دارد اما در یک احتساب کلی حداقل 6 ساعت باید باشد. بیداری مفرط موجب خشکی بدن، به تحلیل رفتن قوا و اختلال هضم است و خواب زیاد مخصوصاً اگر بیشتر از 10 ساعت باشد در بدن رطوبت و سردی مضری ایجاد می‌کند که کارکرد جسم ­را کند و در مجموع نوعی سستی و ناتوانی به همراه دارد.

3ـ اتصال و عمق خواب نیز بسیار حائز اهمیت است. اگر خواب دچار انقطاع شود و از حالت عمیق خارج شود، طبیعت بدن دچار تشنج می‌گردد و فرایندهای هضم و نضج و رشد بدن و نمو دچار آشفتگی می‌شود.

4ـ ارتباط خواب با غذا نیز اهمیت دارد. خوابیدن در حال گرسنگی و سیری هر دو مضر است، خصوصاً در حالت گرسنگی ضرر بیشتری دارد. خصوصاً در پیران تحلیل شدید در بدن ایجاد می‌کند. بنابراین افرادی که برای رژیم غذایی و لاغر شدن اقدام به حذف وعده شام می‌کنند موجبات ضعف شدید بدنی را برای خود فراهم می‌کنند. بهترین زمان خواب در شرایطی است که غذا از دهانه معده عبور کرده باشد. در هنگام خواب حرارت بدن میل به باطن دارد در نتیجه به هضم غذا می‌پردازد ولی اگر در حال گرسنگی بخوابد به علت نبودن غذا رطوبات بدن و ارواح و قوا را به تحلیل می‌برد.

نوع خوابیدن و اثرات آن

حالت‌هایی از خواب در طب سنتی ایران بسیار مذموم  و مضر است خوابیدن به حالت دمر (به شکم خوابیدن) از نظر طب و از نظر شرع هر دو مذموم است و عامل افزایش ترشحات مخاطی است. در مجموع موجب کاهش قوه نفسانی می‌گردد. امراض رطوبی را در بدن ایجاد می‌کند پلک ها متورم می‌شود و اختلال اشتها و بزرگی طحال و انواع ورم‌ها را به وجود می‌آورد. کسانی که به شکم می‌خوابند خواب خوبی نخواهند داشت.

خواب حالت استلقاء یا به پشت خوابیده نیز مضر است. جریان دفع مواد زائد بدن اختلال پیدا می‌کند و به علت رسیدن بخارات نامناسب به مغز کابوس به وجود می‌آید. احتمال بروز صرع و سکته و نزولات و پشت درد بیشتر می‌شود. البته اگر کسی غذای کم تناول کند و مواد زائد و فضولات در بدنش کم باشد دچار این مشکلات نمی‌شود و گفته‌اند که این خواب خاص انبیاء و اولیا است.

خوابیدن به پهلوها مناسب‌ترین حالت خواب است. این روش خوابیدن به هضم غذا نیز کمک می‌کند. در حالتی که فرد به راست می‌خوابد غذا در قعر معده جای می‌گیرد. هضم غذا در این منطقه قوی‌تر و بهتر است و چون بافت عضلانی حرارت بیشتری دارد با خوابیدن روی طرف چپ و پوشش معده به وسیله کبد گرم و حرارت در مرحله بعدی تکمیل شده، هضم غذا به بهترین حالت خود می‌رسد و بدین ترتیب با جابجایی پهلوها گوارش کامل می‌شود بنابراین بهتر است در ابتدای خواب فرد ابتدا به پهلوی راست بخوابد و سپس به پهلوی چپ بخوابد و در هنگام بیدار شدن به پهلوی راست بچرخد و از خواب برخیزد.

ساعات شبانه روزی خواب

خواب در ساعات روز؛ عمیق و طولانی نخواهد شد. در خواب لازم است که روح به باطن برود. در شرایطی که محیط روشن است و به علت آنکه تمایل طبیعی روح به روشنی است به سطح حرکت می‌کند و خواب نه عمق دارد نه طولانی می‌شود و حرکت حرارت به باطن نیز دچار اختلال می‌شود. پس بهترین نوع خواب در تاریکی مطلق ایجاد می گردد.

بنابراین عادت به خواب روزانه در کل مضر است و اگر کسی چنین عادت کرده است، باید تلاش نماید بتدریج آن را ترک نماید.

اگر در شرایطی فرد ناچار به خواب روز شد مانند ضرورت شغلی یا بیداری ضروری در شب، خواب روز اشکالی ندارد اما اگر این موضوع به یک روال دائمی تبدیل شود حتماً ضرر خواهد داشت.

نوعی از خواب روزانه به نام خواب قیلوله مطرح شده است (خواب قبل از اذان ظهر) که در شرایطی که شب کوتاه باشد مفید است و در واقع تنها زمانی که خواب روز مفید است همین زمان است چون خون در حالت خواب رفتگی است و این زمان بهترین زمان برای خواب کوتاه و قیلوله است. اما در کل خواب‌های بین الطلوعین، هنگام اذان ظهر و هنگام غروب آفتاب مذموم شمرده می‌شود و همچنین خوابیدن در آفتاب که موجب حرکت صفرا و سردرد است نیز ممنوع گردیده است. خواب روز موجب بیماری رطوبی، بزرگی طحال و بدبویی دهان و کند ذهنی و کم اشتهایی و بد رنگی چهره و … می‌شود.

مکان خوابیدن

مشخص است که محل خواب افراد باید متناسب با مزاج ایشان باشد. یعنی از نظر گرمی و سردی و خشکی و تری ملائم باشد. از طرف دیگر ضرورت دارد که حتماً تمیز و نرم و ملایم باشد و حالت­های خوفناک، بدبو یا خطرناک مانند حشرات موزی یا عوامل مهلک را به آن دسترسی نباشد.

بین رختخواب فرد و شرایط فصلی نیز تناسب رعایت گردد. کتان پوشش و رخت مناسب گرم مزاجان در فصل گرم است، در حالی که پوشش و رخت پنبه‌ای یا پشمی مناسب سرد مزاجان در فصل سرد است.

خوابیدن در مکان سخت و سفت برای اعصاب ضرر دارد و موجب کشیدگی در اندام‌ها و تشنج است. همچنین مکان‌های سرد و نمناک موجب پشت درد، فلج و سستی خواهند شد.

خوابیدن در محل گرم و نرم چاق کننده خواهد بود و چون حرارت در حالت خواب متمایل به باطن می‌شود، لباس یا روانداز بیشتری در هنگام خواب لازم است. خواب در مقابل نور خورشید موجب هیجان صفرا و سردرد است.

خواب در مقابل مهتاب موجب خونریزی از بینی و تقویت باه است زیرا نور مهتاب رطوبات بدن را به حرکت در می‌آورد و خون به سوی مغز و ظاهر بدن حرکت می‌کند.

در هنگام خواب ظاهر بدن سرد می‌شود لذا انسان نیاز به یک روانداز دارد تا سرما به او آسیب نزند.

افراط در کم خوابی

بیداری کشیدن زیاد و کم خوابی موجب خشکی بدن و منع گوارش غذاست. افراط آن موجب خشکی مغز و سوختن اخلاط و نهایتاً ایجاد جنون است. بنابراین اعتدال بین خواب و بیداری ضروری است و موجب صحت و سلامتی است و افراط در خواب و یا افراط در بیداری هر دو مضر و موجب بیماری است.

در پایان بهترین  دوا برای بی خوابی که نسخه خواب است ذکر می گردد.

ترکیبات:گل گاوزبان، سنبل الطیب، اسطخدوس، بادرنجبویه، افتیمون

موارد مصرف: رفع کننده بی خوابی، اوهام و کابوس ها و خواب های آشفته،راه رفتن و حرکت های اضافه در خواب، آرام بخش و تسکین دهنده

نحوه مصرف:دو قاشق غذا خوری دوای ساییده شده(سفوف) داخل بسته را شب ها به همراه یک لیوان آب جوش به مدت ده دقیقه دم کرده و میل نمایید.

منع مصرف: ندارد

مزاج: گرم و تر مایل به خشکی

منابع: مخزن الادویه، محیط اعظم، تحفه تنکابنی