معرفی طبیبان: زکریا طیفوری

زکریا طیفوری

او از طبیبان بهنام زمان خود و طبیب فتح بن خاقان بود و خدمت افشین، سپهسالار خلیفه، می کرد. وی حکایتی نقل کرد و مسند ساخت آن را به احمد بن موسی المنجم، که وقتی احمد مذکور با جمعی از یاران در باغی از باغهای قُطرُبُل – و آن قریه ای از قرای بغداد و از متنزَّهات[1] مشهور عِراق است- به قصد تفرّج و عشرت واقع شدند و مجلسی آراسته می خوردند و می نوشیدند.

در اثناء حال، دوستی از بغداد برسید و در بقیّه طعام رفیق شد و ابتدا نمود به شُرب. و همین که قدحی چند بنوشید، بیفتاد و بمُرد و همگی از امر وی مدهوش بماندند. و نرسید به خاطر کسی از ایشان سببی خارج از طعام و شراب[2] که شاید در این امر باشد.

پس، خُمی راکه شراب ایشان از آن برداشته شده بود نگون کردند. افعی مردۀ آماسیده ای [3] در آن یافتند. این وقت، همگان را دهشت و حیرت افزون گردید، تا سه ساعت بر این بگذشت و دیدند که دیگر کسی را از ایشان اثر ضرری ظاهر نمی شود. دانستند که ایشان از گزند آفت سالم خواهند بود. پس، در جستجوی سبب سلامت خود شدند. به خاطرشان رسید که اوّل روز که داخل باغ شدند، هر یک از نوع سیبی که موسوم است به جُلُفت بسیار خوردند. همانا خوردن آن سیب سبب سلامت از آسیب خواهد بود. چون این قصّه به گوش یوحنّا، تلمیذ چهاربخت، رسید از استاد خود نقل کرد که او همواره می گفت:

در نواحی خراسان، سیب جُلُفت راحافظ حیات و دافع ممات از گزند افاعی و مارها می دانند.

آن سیب را در فصلش می چینند و در روغن گاو می اندازند و نگاه می دارند. و عندالحاجه، بدان معالجت می نمایند، مثل معالجت به تریاق. اینک اهل عَسکَرمُکرَم[4] نیز آن را استعمال می نمایند در گزیدن جرور[5]. و به این وسیله این خاصیت از وی دربِلاد عِراق ظاهر و آشکار گردیده، دوائی مقرّر شد در مقاومت سموم.[6] اللیس حکیم در کتابی که در خواص حیوانات نوشته آورده که (گوزن) هر گاه ماری را بخورد که از سمّ آن اندیشناک باشد، خود را به درخت سیب جُلُفت رساند و از آن بخورد تا سالم بماند.

***

امتحان داروفروشان

زکریا گوید: با افشین در لشکرگاه وی بودم وقتی که در مُحاربۀ بابک بود. پس، امر کرد که تُجّار و بازاریان لشکر را بشمارند که چند دکّان است. طوماری کردند و بر وی می خواندند تا رسیدند به موضع صیادله[7] و دوافروشان. این وقت مرا فرمود:

 از زکریّا، این صیادله نزد من واجب تر است که متوجّه کار ایشان شویم. تو را باید که مباشر امتحان یکایک آنها شوی تا ناصح از غیر ناصح و متدیّن از نامتدیّن شناخته شود.

گفتم: خداوند امیر را ارجمند بدارد! یوسف لِقوۀ کیمیائی به خدمت مأمون مکرّر می رسید و در حضور وی خدمت می کرد. مأمون وی را گفت:

ای یوسف، هیچ حِرفَت مردم را مضرّتر از حرفت کیمیاگران نیست!

گفت:

بلی ای امیرالمؤمنین، صیدلانیکه هر کس هر چیز از ایشان طلبد، داشته یا نداشته، نامش شنیده یا نشنیده باشند البتّه، می گویند داریم و می دهند او را چیزی از آنها که دارد که این است آنچه تو می خواهی. اگر امیرالمؤمنین خواهد، نامی از نامها وضع فرماید و چند کس نز د صیادله فرستد تا مُسَمّی به آن اسم از ایشان بخرد. ظاهر می شود صدق آنچه بنده عرض می نماید.

مأمون گفت:

اسمی وضع کردم: «شفطیثا»[8].

و این لفظ نام قریه ای از قرای قریبه به بغداد بود. پس، جماعتی را بفرمود که بروند و از صیادله شفطیثا بخواهند. چون برفتند، هیچ یک نگفتند نمی شناسیم یا نداریم، بلکه قیمت گرفتند و چیزی از دکّان دادند که انی شفطیثا است. چون جماعت به خدمت مأمون باز آمدند، یکی پاره سنگی آورده بود و دیگری بذری از بذور، و دیگری پارچه چوبی و دیگری برگی و علی هذا القیاس.

این وقت، مأمون نَصح یوسف لِقوه پسندیده داشت.

زکریّا گوید:

ایامیرالمؤمنین!اگر موافق رأی شریف نماید، همین صیادله رابه مانند مأمون در امتحان اندازیم. پس، بفرمود افشین تا دفتری که اسامی طایفه ای از لشکر، که موسوم بودند به«اسروشنیّه»[9]، در آن ثبت می بود بیاوردند و قریب به بیست نام از آن نامهای نامعروف نامأنوس اختیار کرد و جماعتی رانزد صیادله فرستاد، تا ادویۀ موسومه به آن اسامی از ایشان بخواهند. چون جماعت برفتند، بعضی گفتند دوائی به این اسم نداریم و نمی شناسیم و نشنیده ایم. و بعضی دیگر، بی توقّف، قیمت گرفتند و چیزی از دکّان در عِوَض دادند.

پس، امر فرمود افشین تا همگی را حاضر گردانیدند و هر که از ایشان اعتراف کرده بود که دواهای به این اسامی نمی شناسیم، اذن داد که در معسکر[10]باشد و بواقی را اخراج فرمود. و منادیان بر این وجه ندا رسانیدند.

و او صورت حال به خدمت معتصم عرض و التماس ارسال جمعی از صیادله و متطبّبین صاحب دیانت نمود و نزد معتصم فعل او درجۀ استحسان یافت و مقرّر فرمود تا، بر طبق استدعای وی، جماعتی را از هر دو فریق به معسکر وی روانه کردند[11].