سیاه دانه

سیاه دانه

به فارسی «سیاه دانه»و «سیاه تخمه»و در کتب قدیم طب سنتی با نامهای «شُوُنِیز» و «شُونوز» آمده است. و به عربی آ ن را «حب السودا» و «کمون اسود» می نامند. به فرانسوی Nigelle cultivee و Anis noir و Cumin noir و patte d araignee وVenus Cheveux de و به انگلیسی black cuminگفته می شود. گیاهی است از خانواده Ranunculaceae و جنس Nigella و نام علمی آن Nigella sativa L. می باشد.گونۀ N.sativa معمولاً گونه ای است که کاشته می شود و گونه دیگری نیز که در ایران می روید و از نظر شکل و خواص مشابه آن است به نام Nigella arvensis L. می باشد که به فرانسوی Nigella des champs  و Nigelle sauvage و به انگلیسی Small garden fennel flower گفته می شود.

توضیح: سیاه تخمه مزروع (N.sativa) که به فرانسوی به زیره سیاه نیز معروف است که البته زیره سیاه نیست پ، به عنوان ادویه نیز با نام Toute-epice و Poivrette گفته می شود. توجه فرمایید که نام Toute epice به گرد میوۀ گیاه ادویه‌ای دیگری نیز اطلاق می شود که نام علمی آن Pimenta officinalis است که شرح و خواص آن در مجلات این کتاب تحت نام «فلفل افرنجی» آمده است.

مشخصات

1. سیاه تخمۀ مزروع (sativa) گیاهی است علفی یکساله پوشیده از کرک ظریف با برگهای تقسیم شده با بریدگی های خیلی عمیق به طوری که برگ را به صورت تعدادی نوار باریک درمی آورد. رنگ برگ سبز غباری. گلهای آن منفرد، برگچه های زیر گل درشت به رنگ آبی یا سفید و گلبرگها خیلی کوچک و به شکل سر چپق است. دانه های آن کوچک سیاه و وقتی فشار داده شود بوی مطبوعی از آن استشمام می شود. و به همین علت سیاه تخمه را در بعضی مناطق به عنوان ادویه مصرف می کنند.

سیاه تخمه مزروع در اغلب مناطق ایران از جمله اراک می روید و در اصفهان و سایر مناطق کاشته می شود و معمولاً روی نان می ریزند.

2. سیاه تخمه دشتی یا سیاه تخمه وحشی (arvensis) گیاهی است علفی یکساله خیلی کوتاه. برگهای آن شبیه سیاه تخمۀ مزروع با تقسیمات باریک نخی. گلهای آن آبی با خطوط سبز رنگ است. دانه آن بیضی، مثلثی شکل به رنگ سیاه و به ابعاد 2-1 میلی‌متر می باشد.

این گیاه اغلب در مزارع غلات و در نقاط متروک در مناطق اروپا، افریقای شمالی،  آسیای صغیر و آسیا می روید. در ایران در آذربایجان و در مناطق شمالی ایران در شمال لوشان می روید و به طور پرورشی نیز کاشته می شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه های سیاه تخمه مزروع (N.sativa) اسانس و یک گلوکوزید سمّی به نام ملانتین[1] و یک ماده تلخ غیر متبلور زردرنگ محلول در آب و الکل به نام نیژلین[2] می باشد. مقدار اسانس دانه در حدود 5/1 درصد است و در حدود 35 درصد نیز در دانه روغن ثابت وجود دارد. ملانتین یک ساپونین گلوکوزیدی بی شکل است که در آب حل نمی شود. به علاوه در دانه در حدود یک درصد ماده ای به نام ملانتی ژنین[3] یافت می شود [G.I.M.P].

در دانۀ سیاه تخمه دشتی N.arvensis نیز مادۀ تلخ نیژلین و حدود 25 درصد روغن ثابت و اسانس وجود دارد.

در گزارش بررسی دیگری آمده است که در اسانس سیاه تخمه مادۀ عامل متبلوری به نام نیژلون[4] وجود دارد.

خواص – کاربرد

در هند سیاه تخمه به عنوان محرّک، بادشکن، مدّر، قاعده آور و زیاد کنندۀ ترشح شیر تجویز می شود. سیاه دانه را به منظور کاستن حدّت اثر آن با روغن کنجد ممخلوط کرده و در استعمال خارجی برای فروکش کردن تاولهای پوست می مالند. به علاوه در موارد گزش نیش عقرب نیز می مالند، مفید است.

در شبه جزیرۀ مالایا از سیاه تخمه مخلوط با داروهای دیگری به صورت ضماد برای آبسه ها، روماتیسم، ورم گوشو زخم بینی و سردرد مصرف می شود و همچنین از آن محلولی درست می کنند که بیماران تب دار را با آن کمپرس می کنند و یا از آن محلول به صورت غرغره استفاده می شود. از سیاه تخمه برای ترمیم ضعف بدن و رفع مسمومیتهای خون و در موارد بزرگ بودن کبد، تهوع، شکم درد، یبوست و برای تقویت زنان پس از وضع حمل تجویز می شود]برکیل.[

از نظر طبیعت سیاه تخمه طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است.

رنگ تخم سیاه است ولی مغز آن سفید می باشد و نیروی داروئی آن تا هفت سال باقی می‌ماند خواص آن گرم کننده است، رطوبتها را خشک می‌کند و اخلاط را اعتدال می‌بخشد و اخلاط غلیظ را رقیق می‌نماید. قاعده‌آور است و ترشح شیر را نیز افزایش می‌دهد. زیاد خوردن آن موجب سقط جنین زنده و مرده می‌شود. در مورد سموم سرد اثر تریاق و ضد سمّ دارد (در اثر وجود ملانتین). در تمام موارد فوق ممکن است از دم کرده یا از بخور آن و یا به صورت شیاف با روغن سوسن استفاده می‌شود. برای تسکین سرفۀ سرد، دردسینه، ناراحتی تنفس(انتصاب نفس)، قی، آشفتگی،استسقا، یرقان و ناراحتی طحال، قولنجهای‌نفخی به صورت خوردن یا ضماد مفید است. اگر هر صبح خورده شود قاعده آور است و ترشح ادرار و شیر را زیاد می‌کند و اگر با روغن سرخ شود و خورده شود برای درخشان کردن رنگ صورت خوب است. اگر با سرکه خورده شود برای اخراج اقسام کرم معده نافع است. برای رفع ناراحتی تنفس باید با آب و عسل خورد. خوردن آن با عسل برای خرد کردن سنگ کلیه و مثانه و رفع تبهای مزمنه و سوختۀ آن برای بواسیر خوب است خصوصاً اگر با ربّ مورد خورده شود. اگر 8-7 عدد از دانۀ آن را در شیر تازه بخیسانند و پس از یکساعت آنرا بسایند و در بینی کسی که زردی دارد و چشمهای او زرد شده بچکانند بسیار مفید است. و زردی را رفع می‌نمایند. اگر دم کردۀ آن با سرکه مضمضه شود برای درد دندان سرد نافع است و ضماد آن روی پیشانی برای جلوگیری از حدّت زکام و رفع سردرد سرد مفید است. اگر با عسل و روغن خورده شود برای تسکین درد رحم و دردهای پس از زایمان نافع است. و اگر آن را سرخ کرده و کوبیده و با گلاب ضماد درست کنند، برای زخمهای سوداوی پا مجرب است. اگر سرخ کردۀ آن را  کوبیده و با روغن زیتون چند جوش بدهند و چند قطره از آن را در بینی بچکانند برای رفع زکام که با عطسه بسیار همراه باشد، مفید است. اسراف در خوردن سیاه تخمه در گرم مزاجان موجب ورم و دردهای گلو و گرفتگی‌هایی می‌شود از این جهت گرم مزاجان باید در سرکه بخیسانند و سپس بخورند. برای کلیه مضرّ است  از این نظر باید با کتیرا خورده شود.

مقدار خوراک آن در سردمزاج‌ها تا 8 گرم و در گرم‌مزاج‌ها تا 2 گرم است. خوردن یا مالیدن روغن آن مخلوط با روغن زیتون و کندر برای افزایش نیروی جنسی بسیار مفید است.

شونیز (سیاه دانه)

به عربی حبه السودا، به یونانی سنو و شنون و به هندی کلونجی گویند.

ماهیت آن: تخم  نباتی است شبیه به رازیانه و از آن درازتر و باریک تر و گل آن زرد مایل به سفیدی و بنفش نیز می شود و برگ آن شبیه به برگ زبان در قفا و تخم آن در غلافی بزرگتر از غلاف بزرالبنج است.

طبیعت آن: گرم و خشک.

مقدار شربت آن: در مبرودین(سرد مزاجان) دو درم و در محرورین(گرم مزاجان) تا نیم درم

مضر است برای ← گرده، کلیه

مصلح ← کتیرا

افعال و خواص شونیز(سیاه دانه)

1.چنانچه آن را روی پیشانی ضماد کنند برای سردرد ناشی از سردی سودمند خواهد بود.

2.اگر آن را با روغن ایرسا بسایند و داخل بینی بریزند برای شروع فرود آمدن آب در چشم مفید خواهد بود.

3.اگر آن را با سرکه بسایند و به صورت ضماد استفاده نمایند بثورات لبنی و جرب چرکین را از بین خواهد برد.

4.ورم های بلغمی مزمن و سفت را حل خواهد نمود.

5.چنانچه آن را بکوبند و با ادرار کهنه مخلوط نمایند و روی زگیل های مسماری ضماد کنند آنها را برخواهد کند.

6.اگر آن را با سرکه و همراه با چوب صنوبر بپزند و با مایع حاصل مضمضه(قرقره) کنند درد دندان ها را تسکین خواهد داد.

7.چنانچه آن را همراه با آب روی ناف ضماد کنند کرم های دراز را از شکم خارج کند.

8.اگر آن را بو کنند برای زکام سودمند خواهد بود.

9.چنانچه آن را چندین روز بیاشامند شیر و خون قاعدگی را روان خواهد ساخت.

10.اگر آن را با نطرون بیاشامند دشواری تنفس را تسکین خواهد داد.

11. اگر مقدار یک درهم آن را با آب بیاشامند برای گزش رتیل مفید خواهد بود.

12.از بین برندۀ تب به وجود آمده از بلغم و سودا می باشد.

13. مسخن و مجفف رطوبات (خشک کننده رطوبات) و منضج و مقطع (گدازنده و قطع کنندۀ) اخلاط و جالی(جلا دهنده) اخلاط است.

14.مدر شیر و باعث ترشح آن می شود.

15.مدر بول(ادرار)

16. جاری کنندۀ خون حیض در قاعدگی است.

17.تریاق(پادزهر) سموم بارده(سرد) است در حالی است نوشیده شود بخور داده شود با روغن سوسن.

18.جهت سرفۀ سرد(بارده) و درد سینه و انتصاب نفس(گرفتگی نفس)

19.باعث قی معده و غثیان(آشفتگی معده و تهوع) و استسقاء(تشنگی دروغین) و یرقان(زردی) است.

20. بیماری های سپرز(طحال) را تسکین می دهد.

Colic21.قولنج ریحی را مداوا می کند.(دردهای مربوط به شکم و قولون و روده ها).

22.سوخته آن جهت بواسیر خصوصاً که با رُبِ مورد بنوشند.

23.هفت عدد دانه آن را در شیر زنان بخیسانند یک ساعت و بسایند و در بینی کسی که یرقان داشته و چشمه های او زرد شده باشد قطور نمایند بی نهایت نافع است.

24.ساییده آن با خون افعی و یا خون خفاش و یا خون خطاف(پرستو) جهت وَضَح(پیسی، بهق سپید.قرابادین،ص551 ) بی نهایت مؤثر است.

25.با عسل و روغن جهت درد رحم و وجع آن در حین نفاس و دوران زایمان مؤثر است.

26.با روغن گل سرخ جهت انواع جرب و بیماری های پوستی مفید است.

27.ضماد سوخته آن را با موم گداخته و روغن سوسن و یا حنا و مانند آن هر دو بر سر صاحب قرع(کچل) مفید است و مانع ریختن موی آن و رویانندۀ مو است به شرط مداومت و…

28.ضماد اندک بریان کوبیده آن باگلاب جهت زخم های سوداوی ساق پا مجرب است.

29.دافع گازهای معدی و رافع نزله های تنفسی.

[1]-Melanthin

[2]– Nigelline

[3] -Melanthigenin

[4] -Nigellone